عێڕاق هەرێمی کوردستان و تورکیا لە پرسی ووزەدا پەراوێز دەخات

بۆری نەوتی کەرکوک-بانیاسی سوریا جێگەی بۆری کەرکوک-جيهان دەگرێتەوە
قەیرانی موچەش هەر پەیوەستە بەم پرسەوە

لەم چەند ڕۆژەی ڕابردوودا ئەردۆغان لەگەڵ سەرۆک و شاندێکی پەرلەمانتارانی عێڕاق کۆبوەوە. ئەم کۆبونەوەیە دواوبەدوای سەردانی سەرۆک وەزیرانی عێراق بوو بۆ تورکیا بۆ باس کردنی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان و ئیدارەکردنی سەرچاوەکانی ئاوی نێوان تورکیا و عێڕاق. بەڵام کرۆکی ئەو کۆبونەوانە بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێک بوو بۆ کێشەی هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی بۆری کەرکوک بۆ جیهان, بۆریەک کە دوو ساڵە پەکخراوە و ئەگەری هەیە سەرلەنوێ داینامێکی ووزەى ناوچەکە دادەڕێژێتەوە.

هەمان ڕۆژ سەرۆک وەزیرانی کوردستان بارزانی و سەرۆک وەزیرانی عێڕاق سودانی بەتەلەفۆن کۆبونەوە و باسیان لە پرسی موچە و هەناردەکردنەوەی نەوت کردوە.

ئەم گفتوگۆیانە زیاتر لە هەفتەیەکی خایاندو تیایدا شاندی هەرێم سەردانی بەغدایان کردو و شاندی بەغداد سەردانی کوردستانیان کرد. زۆربەی دەنگۆکان ئەوەبوون کە هەردوو لایەن گەشتون بە ڕێکەوتن بەڵام وادەرنەچوو.

دوو ساڵ وەستانی هەناردەکردنی نەوت

بۆری نەوتی کەرکوک جیهان بۆ ماوەی دووساڵە وەستاوە چونکە بەپێ ی بڕیارێکی دادوەری نێودەوڵەتی دەبێ تورکیا یەک ملیار و نیو قەرەبووی بەغداد بکاتەوە و تەنانەت سەردانی پێشوتری ئەردۆعان بۆ بەغداد نەیتوانی قەناعەت بە بەغداد بکات لەو بارەیەوە. بۆریەکەی کەرکوک جیهان لەلایەن کۆمپانیای بۆتاش و کۆمپانیای سۆمۆی عێڕاقەوە بەڕێوەدەچوو هەناردەکردنی نەوت لەم بۆریەوە کۆتایی پێ هات بەهۆی بڕیاڕێکی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی کە بڕیاڕی دا تورکیا پێشێلکاری ڕێکەوتنی ساڵی ١٩٧٣ ى کردوە و ڕێگەی داوە بە هەرێم نەوت سەربەخۆیانە هەناردە بکات و ئەمەش پێشێلکاری ئەو ڕێکەوتنەیە چونکە هەرێم حسابی بۆ بەغدا دنەکردوە و ئەمەش بووە هۆی ئەوەی سزای یەک ملیار و نیو دۆلار بەسەر تورکیادا بسەپێنن.

هەرچەندە تورکیا چەندین جار ئامادەیی هەناردەکردنەوەی نەوتی ڕاگەیاندوە بەڵام پرۆسەکە سەرکەوتوو نەبوە و ساڵی ٢٠٢٤ ئەردۆغان بۆ ئەم مەبەستە سەردانی بەغدای کرد و پێ ی وابوو قەناعەت بە بەغداد دەکات بەڵام بەدەستی بەتاڵ گەڕایەوە. تورکیا بەهۆی داخستنی ئەم بۆریە نەوتوە ساڵانە بڕی ٤٠٠ ملیۆن دۆلار زیان دەکات و داهاتی گواستنەوەی نەوتی لەدەست دا.

عێڕاق چاوی لە بەدیلی بۆری نەوتی کەرکوک جیهانە و بەنیازە نەوت لە ڕێکەی بانیاس هەناردە بکات

عێڕاق دەیەوێت زیاد لە بژاردەیەکی لەدەست دا بێ بۆ هەناردەکردنی نەوت و بەنیازن هەم تورکیا و هەم هەرێم پەراوێز بخەن و لە ڕێگەی سوریا و بەندەری بانیاسەوە نەوت هەناردەی دەرەوە بکەن. بەهۆی زۆرخایەنی ناکۆکیەکانی نێ,ان هەرێم و بەغدا ئێستا بەغداد دەیەوێت نەوتی کەرکوک و کوردستان لە ڕێگەی بۆری کەرکوک بانیاسەوە هەناردە بکات کە نەوتی باکوری عێڕاق دەبەستێتەوە بە کەناراوەکانی دەریای ناوەڕاست لە ڕێگەی سوریاوە.

ئێستا داینامیکی سوریا گۆڕاوە و حکومەتی سوریا خواستی هەیە پەیوەندی باشی لەگەڵ عێڕاق بێ و ئەم پڕۆژەیەی هەناردەی نەوتی کەرکوک لە سوریا بوە بە خوسات و سەرنجی حکومەتی بەغداد و لەڕووی سیاسیەوە زۆر لە هاوکێشەکان دەگۆڕێت و بەهۆی هەم سوریا و هەم عێڕاق بەهێز دەبنەوە و دەتوانن تورکیا و هەرێمی کوردستان لە پرسی ووزە و نەوتدا پەراوێز بخەن ئەگەر سەربگرێت.

بەهۆی دەیان ساڵی شەڕەوە ئەم بۆریە کاری نەکردوە و بەڵام لە ئێستایا هەردوو حکومەتی سوریا و عێڕاق بە جیدی بیریان لەم پڕۆژەیە کردۆتەوە و ئەگەر ئەم بۆریە چالاک بکرێتەوە ڕۆژانە دەتوانێ ٣٠٠ هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی دەریای ناوەڕاست بکات. بەهۆی ئەم بۆری نەوتەی بانیاسەوە عێراق ڕاستەوخۆ نەوتەکەی هەناردەی جیهان دەکات و بەبێ ئەوەی ناچار بێ پارە بەهەرێم و تورکیا بدان و بەتەواوی تورکیا و هەرێم پەراوێز دەخەن.
سەرەڕای ئەوەی بەهۆی شەڕی دەیان ساڵەی سوریا زۆربەی ژێرخانی ئەو وڵاتە وێران بووە بەڵام بەندەر و بۆری نەوتی کەرکوک بانسیاس هێشتا زیانی پێ نەگەشتوە و ئەگەر سوریا و عێڕاق نیازیان هەبێ بەئاسانی دەتوانن نەوتی لێوە هەناردە بکەن. ئەم بۆریە بەدیلێکی ستراتیژی سیاسی گرنگە بۆ عێڕاق و سوریا لە ئێستایا بووە بەبەربەست و تەحەدایەکی گەورە بۆ تورکیا کە بەهۆیەوە دەتوانێ ببێ بە بەدیلی تورکیا و چیتر بەهۆی ئەو بۆریەوە تورکیا زۆر کارتی فشاری گواستنەوەی نەوت لەدەست بدات. پێشوتر ئەگەر تورکیا ڕێڕەوی ستراتیژی نەوتی باکوری عێڕاق بووە لە ئێستایا تورکیا ئەو کارتەی بەدەستەوە نەماوە.

پێشووتر وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لەوبارەیەوە بە تەلەفۆن قسەی لەگەڵ سودانی کردوە لەوبارەیەوە و هەردوولا باسیان لەوە کردوە کە دەبێـت دوبارە نەوتی هەرێم هەناردەی دەرەوە بکرێتەوە بەتایبەتی لە ڕێگەی تورکیاوە بەڵام دیارە عێڕاق پلانی جێگرەوەی خۆی هەیە. سودانی بە مارکۆ ڕۆبیۆی گوتوە دەبێ عێڕاق لەڕووی ووزەوە سەربەخۆیانە بڕیار بدات و دەیانەوێ بۆری نەوتی کەرکوک جیهان بکەنەوە و پابەندی کۆمپانیا نەوتیەکانی ئەمریکا لە عێڕاق دەبێ بەڵام عێڕاق دەیەوێت ڕێڕەوەکانی هەناردەی نەوتی هەمەش چەشنە بکات و ئەگەر ئەو کارە بکات ئەوا تورکیا پەراوێز دەخرێت.

عێڕاق دەیەوێت بژاردەی نەوتی کەرکوک بانیاسی هەبێت بۆ مەودای دوورخایەن و بەتایبەت ئەگەر هاتوو هەناردەکردنی نەوت لە بەندەری جیهانەوە لەبەرژەوەندی عێڕأق نەبوو ئەوا پەنا بۆ بەندەری بانیاس دەبات.
بەغداد دەیەوێت هەرێ هەموو داهاتی نەوتی و نانەوتی تەسلیم بە بەغداد بکات و تەنها بەغدا بۆی هەیە مامەڵە بەداهاتی نیشتمانیەوە بکات. دەبێت هەموو داهاتێک بچێتە خەزێنەی دەوڵەت و چونکە داهات دەبێ لەدەست دەوڵەت بێ  و داهاتی عێڕاق پرسێکی سەروەری عێڕاقە و ئەمەش بەو واتایە دێت عێڕاق بەرەو مەرکەزیەت دەڕوات و نایەوێت کیانی هەرێم بەنیمچە سەربەخۆیی بمێنێـتەوە.

بەغداد سوورە لەسەر ئەوەی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی سیستەمی نیشتمانیەوە هەناردە بکرێت و کۆتایی بە سەربەخۆیی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بهێنێت. ئەوەی باس لەوە دەکرێت هەرێم و بەغدا لە٤٠٠ هەزار بەرمیلەوە سازشیان کردوە بۆ ٢٨٠ هەزار بەرمیل و ئەو ١٢٠ هەزار بەرمیلەی هەیە بۆ ناوخۆی هەرێم بێت تا ئێستا نەبەفەرمی پشتڕاستکراوەتەوە نە ڕێکککەوتون لەسەری و هەر بە هەڵپەسێراوی ماوەتەوە.

تورکیا چی دەکات؟

تورکیا دەتوانێ ڕۆڵێکی بونیاتنەرانە بنێت ئەگەر بیەوێت کێشەکانی هەرێم و بەغدا چارەسەر بن بەتایبەتی لە پرسی نەوتی کەرکوک بۆ جیهان چونکە تورکیا پەیوەندی باشی لە گەڵ هەرێم هەیە و لەبواری دیبلۆماسیەتی ووزەدا بەهێزە و هێشتا ئەنقەرە هەژموونى هەیە و دەتوانێ ناوبژیوانی هەرێم و بەغداد بکات. تورکیا دەتوانێ کارئاسانی بکات کە داهات لە نێوان هەولێر و بەغدا بەشێوەیەکی عادیلانە دابەش بکرێت بۆ کەمکردنەوەى گرژیە سیاسیەکان و کارئاسانی بکات بۆ هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم. لەهەمان کاتدا تورکیا دەتوانێت ستراتیژی ووزەى لەگەڵ سوریا باشتر بکات چونکە ئەگەر وا نەکات ئەوا تورکیا گەورەترین دۆڕاوی پرسی هەناردەی نەوتی عێڕاق دەبێـت.

هێشتا ڕێگەچارە لەبەردەم تورکیا ماوە کە پاڵپشتی تەکنیکی و چاککردنەوەی ژێرخانی بۆری نەوتی سوریا بکات بۆ ئەوەی کێبکرێ نەکەوێتە نێوان سوریا و تورکیا بەڵکو دۆخێک بێتە ئاراوە کە هەردوو تورکیا و سوریا سوودمەند بن لە هەناردەی نەوتی عێڕاق. تورکیا ئێستا ئەو بژاردەیەی لەبەردەمە یان دەبێ هاوکاری سوریا بکات بۆ بوژانەوە و هەناردەکردنی نەوتی عێڕاق یان دەبێ کێبرکێ بەڵام کێبرکێ لەبەرژەوەندی تورکیا نیە چونکە عێڕاق زیاد لە کارتێکی بەدەستەوەیە.

لەکاتێکدا ناوچەکە بە بومەلەرزەیەکی گۆڕانکاری هەڕێمایەتیدا تێدەپەڕێت و هەموان بەشێوەی جیاواز پریشکی ئەو گۆڕانکاریەیان بەردەکەوێت تورکیا لەبەردەم دۆخێکی قورس و دژوارە یان دەبێـ زیانێکی ئابووری گەورە لەخۆی بدات و سوودمەند نەبێ لە کرێ ی هەناردەکرنی نەوتی عێڕاق بۆ دەرەوە یان دەبێ خۆی یەکلابکاتەوە کە ڕؤلی هاوکاری بگێڕێت و لە گرنگی ستراتیژی خۆی لەدەست نەدات یان دەبێ ئەوە قبوڵ بکات کە لە ڕووی ئاسایشی ووزەوە پەراوێز نەخرێت و عێڕاق و سوریا پشتی تێنەکەن. بەندەری بانیاس یەکلاکەرەوەیە لەم پرسەدا.

ئەگەر لەبیرتان مابێ شاندێکی باڵا بە سەرۆکایەتی حەمید ئەلشەتری، سەرۆکی دەزگای هەواڵگری نیشتمانی عێراق، لە 25ی نیسان گەیشتە دیمەشق بۆ لێکۆڵینەوە لە ئەگەری نۆژەنکردنەوەی بۆری کەرکوک- بانیاس. ئامانجەکانی سەردانەکەی بریتی بوون لە هەڵسەنگاندنی بەربەستە تەکنیکییەکان، تەحەددای ئەمنی و تێچووی چاککردنەوە و هەناردەکردنی نەوتی باکوری عێڕاق لەو بۆریەوە.

بۆرییەکە بە درێژایی ٨٠٠ کیلۆمەتر لە ڕێگەی حەدیتەی عێراقەوە دەڕوات، لە ساڵانی ١٩٥٠ وەک ڕێڕەوێکی هەناردەکردنی نەوت لە کێڵگەکانی دەوروبەری کەرکوکەوە دروستکراوە، توانای ٣٠٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا (bpd)ی هەبووە تاوەکو لە کارکردن کەوت دوای ئەوەی بەهۆی هێرشە ئاسمانییەکانی ئەمریکاوە لە کاتی داگیرکردنی عێراقدا لە ساڵی ٢٠٠٣دا زیانیان پێگەیشت. 
پێشوتر ڕووسیا  دووجار هەوڵی ئەوەی دابوو لە ڕێگەی کۆمپانیای نەوتی سترۆیترانگاز کە لقێکی کۆمپانیای گازپرۆم بوو – بەشداری لە هەوڵەکانی زیندووکردنەوەی هێڵەکەدا کرد. بەڵام لە ئێستایا عێڕاق دەیەوێت جگە لە بۆری کەرکوک جیهان بۆری کەرکوک بانیاز زیندوو بکاتەوە.