هەرکەس و لایەنێک لەسەر هەڵبژاردنەکان و بەتایبەت ناوچە جێناکۆکەکانی ناوهێنراو لە دەستوری عیراق و بەتایبەت کەرکوک قسەی هەیە و قسەی خۆی کردوە. ئەوەی گرنگ و جێگەی بایەخە چەند ئاستێکە:

١-کۆمەڵگە و وەڵامی بە سیاسەتی گۆڕینی دیموگرافی و ماددەی ١٤٠ی دەستوری عیراق.

٢-حیزبە سیاسیەکان و لەقاڵبدانی کۆمەڵگە بە چوارچێوەکانی خۆیان.

٣-ململانێ نەتەوەیی، ناوچەیی و جیهانیەکانە.

هەڵبژادنی ئەمجارەی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عیراق بۆ ناوچە جێناکۆکەکان کە لەدەستوری عیراقدا بە ماددەی ١٤٠ ناسراوە و بەم شێوەیە گوزارشتی لێکراوە (…. درێژدەبێتەوە و بەردەوام دەبێت بۆ دەسەڵاتی جێبەجێکردنی هەڵبژێردراو بە پێی ئەم دەستورە، کە دەبێت بەتەواوی ئەنجام بدرێن (ئاسایکردنەوە، سەرژمێری، و کۆتایی دێت بە “ڕاپرسی لە کەرکوک و ناوچەکانی تری ناکۆکی لەسەر”، بۆ دیاریکردنی ویستی هاوڵاتیەکانی)….. بەشێک لە مادەی ١٤٠ بۆیە ئەم هەڵبژاردنە سەرەڕای دواکەوتنی بۆ ماوەی ١٦ساڵ لە جێبەجێکردنی، بەڵام بۆ خۆی ڕاپرسیەکی گرنگ بوو، بۆ نیشاندانی کوردستانی بوونی کەرکوک و زۆرینەبوونی نەتەوەیی کورد لە کەرکوک و ناوچەکانی تری ناکۆکی لەسەر. بۆچی گرنگ بوو؟ لەبەر ئەوەی لەدوای ڕاگەیاندنی پرسی کەرکوک و دەستێوەردانەکانی تورکیا و هاوکارە عەرەبەکان و تورکمانەکانی لە گۆڕینی دیموگرافی نەتەوەیی ناو کەرکوک بە قازانجی عەرەب، یان تورکمان و جێبەجێنەکردنی مادەی ١٤٠ لە کاتی نەخشەبۆ کێشراوی خۆیدا کە لەساڵی ٢٠٠٧ بەگوێرەی نوسراوی دەستوری عیراق ( لە ماوەیەک کە ئەوپەڕی سی و یەکی مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی دوو هەزار و حەوت)ە. هەمان مادەی پێشو. کۆتایی پێ بێت و ناکۆکیەکانی ناوچەکە چارەسەر بکرێت.

بۆیە ئەو هەڵبژاردنە، ڕاپرسیەکی گەورە بوو بۆ جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ی دەستور. سەرەڕای ئەوەی کە پڕۆژەیەکی بیکەر ـ هاملتۆن هەبوو کە کەرکوکی بە بەرمیلە باروت و هۆکاری تەقینەوەی کێشەیەک دەناساند کە نەتوانرێت لە تەقینەوەیدا کۆنترۆڵ بکرێت. بۆیە پێشنیاری ١٠ساڵ دواخستنیان کرد! بەڵام نەک ١٠ ساڵ، بەڵکو ١٦ساڵ دواخراو، خراپترین سیاسەتی گۆڕینی ژمارەی دانیشتوان و دابڕینی ناوچەکان لە کەرکوک کراو هێرش کرایە سەر کوردان بۆ ئاوارەکردن و دەرکردنیان (داعش)لەسەر زێدی خۆیان و هێنان و جێگیرکردنی عەرەب و تورکمانی دەرەوەی کەرکوک، لە کەرکوک و ناوچە ناکۆکی لەسەرەکان!

بۆیە گرنگی هەڵبژاردنەکان لە دۆخێکی ناکۆک و دەستێوەردراوی لەو شێوەیەدا، گرنگی خۆی هەیە بۆ ناسنامەی کورد و پێگەی جوگرافی کوردستانی بوونی کەرکوک. لێرەوە دەوری کۆمەڵگەی کوردی و پێکهاتەکانی عەرەب، تورکمان دەردەکەوێتە مەیدان، کە چۆن خاوەنداری لە پێگەی نەتەوەیی و نیشتیمانی خۆیان دەکەن و لەسەر بنچینەی نیشتیمانی هاوبەش سیستەمێکی پێکەوەیی و خۆبەڕێوەبەر دەستنیشان دەکەن.

سیاسەتی تا ئێستای کلاسیک و دووبەرەکی و جیاوازی نانەوە، خزمەتی نەتەوە جیاوازەکانی کەرکوکی نەکردوە. بۆیە حیزبە سیاسیەکانیش نەیانتوانیوە و ناتوانن وەڵامدەرەوەی ئاستی داخوازی، ئامانج و ژیانی کۆمەڵگە ببن.

بایکۆت و نەچون بۆ دەنگدان نیشانەی ناڕەزایەتی کۆمەڵگەیە لە پارتە سیاسەکان. بۆیە لایەنێکی گەشاوەی بایکۆت، خۆ جیاکردنەوەیە لە هێزە سیاسیەکان و قبوڵنەکردنی هەژمونیەتی حیزبی باڵادەست. بەڵام بەڕێژەیەکی زۆری دەنگدەریش لە کەرکوک هەمدیسان نیشانەی بە خاوەن دەرکەوتنی خەڵکە لە نیشتیمان و کوردبوون. بەڵام ئایا ئەم کوردبوونە تێری چارەسەری کێشەکانی ناوچە کوردستانیەکانی ناکۆک لەسەر دەکات؟

بێگومان پرسێکی لەو شێوەیە پێویستی بە ڕاوەستەکردن هەیە لەسەری و هەڵسەنگاندنی سیاسەتی بەڕێوەبراوو حیزبە سیاسیەکانی ناو کایە و گەمە سیاسیەکان. کەرکوک ناوچەیەکی فرە نەتەوەییە، کە هەمیشە وەک سەرچاوەی کێشە و قەیران فووی تێکراوە. دەوڵەت نەتەوەی عیراق کەلەسەر بنچینەی نەتەوەی عەرەبی سوننە دروستکراوە و دامەزراوە، هەمیشە کەرکوکی وەک ناوەندێکی تەقینەوەی ناکۆکی و کێشە لە ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا هێشتوەتەوەو کوردانی لەدەرەوەی ئەو هاوکێشەیە هێشتوەتەوە.

لێرەوە پرسی قوڵکردنەوەی کێشەکان و نانەوەی قەیران و چارەسەر نەکردنی پرسی کورد بەهۆی پێگەی گرنگی کەرکوکەوە بە بێ چارەیی ماوەتەوە. هێزە سیاسیەکانیش لەبری ئەوەی بەدواگەڕان بۆ چارەسەری پرسەکان بکەن، کێشەکانیان قوڵترکردورتەوە و بوەتە سەرچاوەی بەرژەوەندی و سات و سەودا و ڕوبەڕوکردنەوەی کۆمەڵگە جیاوازەکان بۆ ڕق و کینە و شەڕە نەتەوەیی و ئایینیەکان.

لە گفتوگۆی چارەسەری کێشەی کورد ـ عیراقدا کەرکوک هەمیشە خاڵی ناکۆک و تێکدانی پرۆسە چارەسەریەکان بووە، ئەویش بە دوو هۆکار:

یەکیان- بەهۆی پێگەی ئابوری کەرکوک و نەکەوتنە دەستی کورد بۆ ئەم ئابوریە.

دووەمیان – بەهۆی چاوتێبڕینی تورکیا بۆ کەرکوک وەک بەشێک لە ویلایەتی موسڵ و گێڕانەوەی بۆ سەر نەخشەی تورکیا لە چوارچێوەی میساقی میللی تورکاندا.

کورد لە عیراقدا بەهۆی هێشتنەوەی وەک نیشاندانی مەترسی بۆ دەوڵەت نەتەوەکانی ناوچە و بەهۆی نەخشەی ئینگلیزەوە بۆ ناوچەکە، خاوەنی کۆمەڵێک مافی ڕۆشنبیری و زمانی بوە لە عیراقدا، کەدەکاتە کۆمەڵێک مافی کلتوری کۆنترۆڵ کراو. بەڵام ئەم مافانە نەبونەتە هۆکاری ئارامی بۆ کۆمەڵگەی کوردی. بۆیە کۆمەڵگەی کوردی هەمیشە لە کاردانەوە و ڕاپەڕیندابوە. حیزبە سیاسیە کوردیەکانی ناو ئەم گۆڕەپانەش، لە چوارچێوە و قاڵبە داڕێژراوەکانی سیستەمی دەوڵەت نەتەوە، کەلەسەر ناکۆکی - قەیران دامەزراوە دەرنەچوون. بۆیە بونەتە سەرچاوەی گێژاو و پێکدادانی کۆمەڵایەتی.

کوردایەتی کلاسیکی بنەماڵەیی کەلەسەر بەرژەوەندی ڕۆژانەیی دامەزراون. نەیانتوانیوە سیاسەتێکی گونجاوی چارەسەری پێشبخەن.

بۆ ئەوەی بتوانین چارەسەری پێشبخەین، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ نیشاندانی دوو هێڵی تێکۆشانی ناو کوردان:

١-هێڵی کلاسیکی کوردایەتی.

٢-هێڵی تێکۆشانی ئازادی.

بەدرێژایی مێژووی سەد و چەند ساڵی ڕابردوو لە ئەزمونکردنی ژیانی سیاسی هێڵی کلاسیکدا، نە گەیشتینە هیچ ئامانجێک، جگە لە قوڵکردنەوەی کێشەکان، پێکدادان، توندوتیژی، بەریەککەوتنی نەتەوەیی و نەتەوە جیاوازەکان، باڵادەستکردنی دەوڵەت و سیستەمی چەوسانەوەی دەوڵەت، هەژاری، کوشتار و ئاوارەبوون، هەڵکەندن لە زێدی خۆ و خۆ دوبارە و چەندبارە کردنەوە. کاریگەری نەرێنی لەسەر ڕۆحیەت و ئیرادە و زهنیەت بە ئاراستەی بێ واتا کردنی هەرشت. ئەم هێڵە ئەزموونکراوە جگە لە قوڵکردنەوەی کارەساتەکان بەرهەمی تری نەبوە، لە کاتی پێویستی میحنەت و کارەساتیشدا نەک بەرخۆدانی نەکردوە، بەڵکو هەڵاتن و پاراستنی بەرژەوەندیەکانی خۆیی کردوەتە باڵانوێنی نەتەوە و لەسەر ئەو بنچینەیە نەتەوەی لە بەرژەوەندیەکانی خۆیدا بچوککردوەتەوە، بۆیە هەڵهاتن و فرۆشتنی نیشتیمانیش لەلای بوەتە بەشێک لە بەرژەوەندیەکانی سیاسەت کردنی و خۆ گرێدان بە هێزە دەرەکیەکان و دروستکردنی زهنیەتی پارچەگەری و خۆبەگەورە زانین و دروستکردنی کایەیەکی ڕۆشنبیری تەسکبیین کە لەبەرژەوەندی گیرفان و ژیانی خۆیەوە قسە بکات و بنوسێت.

ئەم سیاسەتی کوردایەتیە چارەسەری پێنیە! هێزەکانی ناوی لە سەرچاوەیەکەوە ئاو دەدرێن و تێرخۆراک دەکرێن کە بەستنەوەی سەربەخۆیی کۆمەڵگەیە بە بەرژەوەندیەکانی خۆیانەوە.

بۆیە گەلی کورد لە باشوری کوردستان پێویستی بە ڕەخنەگرتنی قوڵی خۆی هەیە و پێویستی بە خۆ جیاکردنەوە لە سیاسەتی کلاسیکی کوێرانەی نەتەوە ـ بەرژەوەندی هەیە.

بۆیە لەم ڕەخنەگریەدا پێویستە ئامانج بەدەستهێنانی دونیابینی تێکۆشەرانەی هێڵی دووەمی نەتەوەی دیموکراتیک بێت. نەتەوەی دیموکراتیک واتای چیە؟ هەڵبژاردنەکانی ئەمجارە پێی ووتین نەتەوەیی بوون لەدەرەوەی حیزب و چوارچێوە تەسکەکەیەتی، قاڵبی حیزبی دۆگماتیکە پێکهاتە فرەییەکانی ناو نەتەوە نابینێت و ناناسێت. حیزبی کلاسیک زەرفی پێکەوەبوونی دەستە و تاقمی بازرگان ـ دارایی و بەرژەوەندپەرستە. بۆیە نەتەوەبوون ئەو قاڵبە تەسکانە قبوڵ ناکات.

کەواتە نەتەوەی دیموکرات، واتای بوونی هەستی پێکەوەیی نەتەوە. بۆیە کوردبوون واتە ناسنامەی نەتەوەیەکی فرە ڕەنگ و پێکهاتە و هەستی پێکەوەیی و وەک یەکییە. نەتەوەی بێ نیشتیمانیش نیە. بۆیە بۆ کوردان نیشتیمانەکەیان واتای کوردستانە. کورد و کوردستان واتا و مانای ناسنامە و پێگەی نەوتەوەیی و نیشتیمانییە.

بەڵام ئەم کوردستانە هەر سەرزەمینی کوردان نیە. بە هۆکاری نیشتەجێبوون، کۆچ و داگیرکاری هەم کۆمەڵگەی کوردی و هەم خاکی کوردستان گۆڕانکاری بەسەرداهاتوە و گەلان و پێکهاتەی جیاوازی بۆ هاتوە و تێدا نیشتەجێ بوە. کە هەم لایەنی ئەرێنی هەیە و هەم لایەنی نەرێنی هەیە. لایەنە نەرێنیەکەی سیستەمە دەسەڵات دەوڵەتیەکان دەتوانن سودی لێببینن بۆ دەستبەسەرداگرتنی کۆمەڵگەکان. لایەنە ئەرێنیەکەشی هاوتا لەگەڵ سیاسەت و نەتەوەی دیموکراتیکدا دەتوانرێت سودی لێببینرێت.

قوڵکردنەوەی ناکۆکی و چەمکە قەومچی و نەتەوەپەرستیە دەمارگیرەکان، چارەسەری هیچ ناکات. بۆیە ئەوەی لە دوای ئەم هەڵبژاردنانە دەبینرێت، جۆرێک لە بەرزبوونەوەی دەنگی نەتەوەپەرستیە. بەتایبەت هێزە گرێدراوەکانی دەرەکی لە کورد، عەرەب و تورکمان کە ئەجندای دەرەکی بەڕێوەدەبەن. ئەو دەنگانە، دەنگ گەلێکن کە لەگەڵ سیستەمی داگیرکاری دێنەوە، شەڕ، توندوتیژی و شۆڤێنیزم پەرەپێدەدەن. فاشیزم بەرهەم دێنن. هۆکاری ئەو جۆرە سیاسەتەش نکوڵی و ئینکارکردنی نەتەوەی کوردە. بۆیە هەوڵەکانیان بەدرێژایی ١٦ ساڵ لە گۆڕینی دیموگرافی بێ ئاکام بوو. ئەم هەڵبژاردنە پێشەکی ڕاپرسیەک بوو بۆ چارەسەری پرسی ناوچە جێناکۆکەکان و بێ ئاکام بوونی سیاسەتی قڕکردن و کۆمەڵکوژی. بۆئەو مەبەستە هێڵێکی گرێدراوی کوردیش بە مانەوەی ستەمی سەرگەلی کورد لە کایەکاندا، گەمەیەکی ترسناک دەکات و لە ڕوی پڕوپاگەندە و ڕاگەیاندن و ئەکتیڤ کردنی دەوروبەرە توندوتیژەکان دەیەوێت قۆناغەکە بشڵەقێنێت و بەئاراستەیەکی نەرێنیدا بیبات.

لەبری ئەو جۆرە لە سیاسەتی فاشستی و شۆڤێنیستی و توندوتیژی، پێویستە هێزە سیاسیەکان و کۆمەڵگەش لەسەر هەردوو ئاستی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەخۆدا بچنەوە و ڕەخنەگری سیاسەتی ڕابردوو بکەن و ئامانجی سیاسی کۆمەڵایەتی ژیانێکی ئارام و ئازاد بنیات بنێت. بۆ چارەسەری پرسە ئاڵۆزەکانی وەک کەرکوک و ناوچە کێشە لەسەرەکانی دەستنیشانکراو لە دەستوری عیراقدا، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ جێبەجێکردنی بەندە دەستوریەکان و یاسا. کۆماری دیموکراتیک یان (کۆماری فیدراڵی عیراق) کە سەرچاوەی پێکەوەژیان و چارەسەری کێشە هەڵواسراوەکان بێت بە زهنیەتی دیموکراتیک و بنەما یاساییەکان دەکرێت. چارەسەرکردنی کێشەکان لە ڕووی هێز و فشارەوە، پەرە بە توندوتیژی و خوێنڕشتن دەدات. بۆیە گرنگە کۆمەڵگەی کوردی، عەرەبی و تورکمان بەو ئاستە بگەن کە یەکتر قبوڵ بکەن و بەوە ڕێگە لە دەستێوەردانی دەرەکی و زیانە ناوخۆییەکان و دوژمنایەتی دروستکراو دەگیرێت و نیشتیمانێک بۆ هەموان ئاوا دەکرێت، کە ئارامی و ژیانێکی ئازاد بۆهەموان فەراهەم دەکات و چەمکی هاوڵاتیبوون بە مانای ئازادی دەگات.

بێگومان کۆمەڵگە ئیتر پێویست دەکات لە باری زهنیەوە خۆی لە گەمەی هێزەکانی کوردایەتی کلاسیک، شۆڤێنیزمی عەرەب و فاشیزمی تورکچێتی ڕزگار بکات و کۆمەڵگەکەی لەسەر بنچینەی یەکتر ناسین، پێکەوەیی و هاوبەشی دابمەزرێنێتەوە. بۆیە دەڵێن کۆمەڵگەی دیموکراتیک، کە هەر ناسنامە و ئایین و ئایینزایەکی جیاواز دەتوانێت گوزارشتی ئازادانە لە خۆی بکات و سیستەمێکی خۆبەڕێوەبەریش بۆخۆی لەبەرچاو بگرێت. هیچ یەک لەو ڕێگاو ڕێبازە دیموکراتیکانە مەترسی نین بۆ هیچ پێکهاتەیەکی جیاواز. بەڵکو مەترسین بۆ دەسەڵات، هێز و ناوەندەکانی بەرژەوەندی و بەکرێگیراوی.

هاوکێشەکانی ناوچە و گەمەکانی ناوی بۆ ڕێگری لە توندوتیژی و خوێنڕشتن پێویستی بە نەتەوەی دیموکراتیک هەیە. هەموو کێشەکان پەیوەندی بە چارەسەرنەکردنی دۆزی کورد و ناسنامە کوردیەکەیەوە هەیە. بەدرێژایی ١٦ساڵ لە هەوڵی توندوتیژانە بۆ گۆڕینی دیموگرافی کەرکوک، بەڵام کۆمەڵگە جیاوازەکانی کەرکوک لە هەڵبژاردنی ڕاپرسیانەی ئەمجارەدا نیشانیاندا کە بڕوایان بە شەڕ و توندوتیژی و ئینکاری یەکتر نیە. ئەگەر ئەمە لەژێر فشاردا بە ئاستی سیستەمێکی سیاسی نەگەیشتووە، کەموکوڕیەکەیە. کە پێویستە کۆمەڵگە ئەو کەمووکوڕیە چارەسەر بکات.

هێزە سیاسیەکانیش و دەوڵەتیش پێویستە بە ئاستی بەرپرسیارەتی وەڵامی کۆمەڵایەتی بگەن و بۆ دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە هاوکار و کۆمەک بەخش بن. کاتێک یاسا و دیموکراسی پێکەوە جوڵە بکەن، ئەوکات چارەسەری پرسەکان ئاسان دەبێت. قۆناغی ئێستە قۆناغی خۆنواندنە لە ڕووی هێزی نەرێنیەوە. بۆیە پاراستنی ڕەواش پێویستی قۆناغی خۆ پاراستنە. پێویست ناکات هیچ هێزێک خۆی بخەڵەتێنێت. هەڵبژاردنی ڕاپرسی ئامێزی ئەمجارە، هەرچی نەخشە نەرێنی و توندوتیژەکانی هەڵوەشاندەوە. بۆ هێزە سیاسیە دیموکراتیکەکانیش، پێویستە ئامانجی خۆیان ڕونتر بکەنەوە و بەڕێکخستن ببن. چونکە قۆناغ ئەرک و بەرپرسیارەتی کۆمەڵایەتی، سیاسی و ڕێکخستنی جددی دەخوازێت بۆ ئاستی شۆڕشی زهنی کۆمەڵایەتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و چارەسەرکردنی قەیرانە مێژوویەکان.

ژن، لە کایەی سیاسی عیراقی و کوردیدا، کراوەتە دەروەی گەمە سیاسیەکان و وەک (ئۆبژە) بەکارهێنراوێکی ڕەتوشکردنی سیمای دیموکراسیانەی سیستەمە هەڵبژاردنەکەیان بەکاری دێنن. بۆیە لەسەر ژنانیش پێویستە بەهێزێکی فکری و دونیابینی ئازادەوە بێن و خۆیان پێناسە بکەنەوەو وەک هێزی چارەسەری شۆڕشی سەدە کاریگەریەکانی خۆیان بسەپێنن. لەناو سیستەمی ئینکاردا، بەهێز دەتوانرێت ماف دەستەبەر بکرێت، بۆیە لەدەرەوەی بەهێزبوون و ڕێکخستن بوون و دیاری کردنی ئامانجی ڕۆشن بە زهنیەتی ژنی ئازادەوە بەرەوپێشچون ڕوونادات و هەمیشە چەمکە باڵادەستیەکانی دەوڵەت بۆ بەکارهێنان جێگەدەگرن.

لایەکی تری سەرنج ڕاکێش، بوونی هێزێکی جەماوەری گەورەی نەچوە بۆ دەنگدان، واتە هێزی بایکۆت، کە دوو ڕەهەندی هەیە:

١-ناڕەزایەتی گەورەی کۆمەڵگەیە لە پرۆسەی سیاسی.

٢-نا ئامادەیی کۆمەڵگەیە بۆ خۆڕێکخستن و دروستکردنی پرۆسەی سیاسی کۆمەڵایەتی و ئاوانەکردنی سیستەمی خۆبەڕێوەبەری و بەشداری چالاک لە پرۆسەی سیاسیدا.

کۆمەڵگەی عیراق و کوردی بەدرێژایی ئاواکردنی دەوڵەت نەتەوە لە پرسی چارەسەرکردنی کێشەکانی کۆمەڵگە کراوەتە دەرەوە و لە ڕێگەی هەڵبژاردنی نوێنەرایەتیەوە بەکاردەهێنرێت و دەسەڵات ڕۆژەڤ و ئەجنداکەی خۆی دەسەپێنێت بەسەریدا. بۆیە بایکۆت، شێوازی ناڕازی بوونە لەو کەنارگیرکردن و پەراوێزخستنە. کەموکوڕیەکەی ئەوەیە بە ئاستی تێکۆشانێکی کۆمەڵایەتی چالاکی خۆسەر نەگەیشتوە. کە پێویستە کێشەکانی هزری شوێنکەوتویی و دواکەوتویی خۆی چارەسەر بکات. تابەهێزی ئاڵوگۆڕی قۆناغەکە بگات و چارەسەری کێشەکانی لە ڕێگەی ئاواکردنی کۆمینەکانی گەڕەک، ئەنجومەنەکانی گوند و شارەکانەوە بە بەشداری ڕاستەوخۆو چالاک بکات.

نەتەوەی دیموکراتیک، ڕێگەی هەرە گونجاوی چارەسەرکردنی کێشە قووڵ و هەڵواسراوەکانە، کە پێویستە کۆمەڵگە، ژنان، گەنجان، هێزە سیاسیەکان و دەوڵەتیش پێوەی پەیوەست ببن و ببنە هێزی ڕاستەقینەی پراکتیکی دەربڕینەکانیان لە چارەسەرکردنی کێشەکان لەسەر بنچینەی برایەتی و پێکەوەیی.