سودانی' پێویسەتە وڵاتانی هەرێمی لە گرنگی ئەو دوو ڕووبارە تێبگەن'

ناوەندی هەواڵ

محمد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق ڕایگەیاند کە گرنگە وڵاتانی هەرێمی لە گرنگی ڕووبارەکانی دیجلە و فورات تێبگەن، لەو بارەیەوە پێشنیازێکی هەرێمییان خستۆتە روو .

ساڵانێکە هەردوو دەوڵەتی تورکیا و ئێران بە هۆکاری سیاسی و سەربازی عێراقیان توشی کارەساتی ژینگەیی کردۆتەوە، سەرۆک وەزیرانی عێراقیش لە پێنجەمین کۆنفراسی ئاو لە بەغداد لەبارەی گرفتەكانی ئاو، پێش ئەوەی فشارە سیاسی و سەربازیەکانی ئەو دوو وڵاتە بخاتە ڕوو، داوای کرد کە هاوڵاتیانی عێراقی بەرپرسیارییەتى هەڵبگرن لە پاراستن و دەستگرتن بە ئاوی سەرزەوی و ژێر زەوی و ووتی پێویستە مامەڵەیەکی درووست لەگەڵ ئاودا بکرێت .

سەرۆک وەزیرانی عێراق لە کۆنفرانسەکەدا ڕایگەیاند، کە پشێنیازێکی هەرێمیان خستووەتەڕوو بۆ پاراستنى هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات لە وشکبوون و داڕمان، داواش لە وڵاتانى ناوچەکە دەکات لە گرنگی ئەو دوو ڕووبارە تێبگەن بەو پێیەی ئەو دوو ڕووبارە شوێنەوارێكی مێژوویی و دێرینترین ڕووباری جیهانن ..

بە پێی ووتەکانی شیاع سودانی، عێراق هەنگاوی باشی بڕیوە لە دابینکردنی تەکنەلۆژیای ئاودێری و کشتووکاڵی، لە ماوەی چەند ساڵی کارکردنیان وەک سەرۆک وەزیرانی عێراق  بایەخی زیاتریان بە سامانی ئاو داوە .

ساڵانە و بە دیاریکراوی لەوەرزی گەرما هەردوو دەوڵەتی تورکیا و ئێران بە هۆکاری سیاسی و سەربازی و ئابوری ئاو لە عێراق دەگرنەوە، هەردوو دەوڵەت بیانووی خۆیان هەیە بۆ گرتنەوەی ڕووبارەکان، بەڵام هەندێک جار و لە کۆبوونەوە داخراوەکان تورکیا بە ڕوونی بە عێراق و بەرپرسانی وڵاتەکەی دەڵێت ئاو لەبەرامبەر نەوت یان ئاو لەبەرامبەر چارەسەری پرسە ئەمنیەکان کە تورکیا وەک تیرۆر ناوی دەبات و مەبەستیەتی کورد و شۆڕشە جیاوازەکانی پێ لە قاڵب بدات .

هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات لە باکوری کوردستانەوە لە تورکیا هەڵدەقوڵێت، ئەو دەوڵەتە ڕووبارەکان بە موڵکی خۆی دەزانێت، سودانی لە پینجەم کۆنفرانسی ئاو لە بەغداد ووتی " ڕووباری دیجلە و فورات بابەتێکی جیهانییە نەک ناوخۆیی، بۆیە دەبیت وڵاتانى هەرێمی گرنگی پاراستنى ئەو دوو ڕووبارە لەبەرچاو بگرن" .

سەرۆک وەزیرانی عێراق کە دەوڵەتەکەی بەدەست کەمی ئاو و وشک بوونی زۆنگاوەکانی خوارووی عێراق و بە بیابان بوونی بەردەوامی ساڵانەی بەشێک لە زەویەکانیەوە دەناڵێنێت لە کۆنفرانسەکەدا نەیتوانی بە ڕوونی دەستبخاتە سەر کێشە و ئاڵنگاریەکان لەوانە و گرنگترینیان فشارەکانی هەردوو دەوڵەتی دراوسێ کە ڕووبارەکان تێاندا هەڵدەقوڵێت و بە عێراقدا تێدەپەڕن ..
زانیاری 
ناوەندی ئاماری عێراق دەڵێت : لە عێراق ( 6.2 ملیۆن ) دۆنم خاکی کشتوکاڵی هەیە، لە ( 75٪ )ی ئەو ئاوەی دێتە عێراقەوە بۆ کشتوکاڵ بەکاردێت، لە ( 25٪ ) بۆ هۆکارە مرۆیی و پیشەسازییەکان بەکاردێت، بۆیە هەر کەمبوونەوەیەک لە ئاوەکانی دیجلە و فورات سەرەتا زیان بە کشتوکاڵ و پاشان بە ژینگەی عێراق دەگەیێنێت.

بەشێک لە ڕێککەوتن و لێکتێگەشتنەکانی نێوان عێراق وتورکیا لە بواری ئاو : 

ڕێککەوتنی سێ قۆڵی تورکیا – عێراق – سوریا لە ( 1923 ) لە پەیماننامەی لۆزان لە بڕگەی ( 109 )
ماددەی( 109 ) ( "هیچ یەک لەم سێ وڵاتە مافی دامەزراندنی بەنداو یان کۆگای ئاویان نییە لەسەر دیجلە و فورات ).

پەیماننامەی دۆستایەتی و هاوسێیەتی ساڵی ( 1946 ) ( گرەنتی کردنی پشکی ئاوی عێراق لە هەردوو ڕوبارەکە ).

لێکتێگەشتنی ئاو و ئابوری ساڵی  ( 1978 ) دەستپێکی توندبوونەوەی فشارە ئاوییەکانی تورکیا بۆ سەر عێراق و تەواو کردنی بەنداوی ( کیبانی ) لە لایەن تورکیاوە .

ڕێکەوتنی ئاوی و سەربازی تورکیا و عێراق ( 1983 ) .

لێکتێگەشتنی ساڵی ( 2014 ) دا وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەکانی عێراق و تورکیا ( تورکیا بەشێوەیەکی دادپەروەرانە بەشە ئاوی عێراق لە رووبارەکانی دیجلە و فورات بەردەداتەوە ) .

توند کردنەوەی فشاری تورکیا بۆ سەر عێراق و هەوڵدان بۆ ڕاکێشانی عێراق بۆ ناو شەڕی ڕوبەڕووبوونەوەی شۆڕشی کوردی لە باشور و باکوری کوردستان :

پڕۆژه‌ی گاپ : رووبه‌ری پرۆژه‌كه‌ نزیكه‌ی له‌ (10%)ی رووبه‌ری گشتی توركیا پێكده‌هێنێت، تێچووی پرۆژه‌كه‌ له‌ نێوان (6-9%) بوودجه‌ی گشتی ساڵانەی توركیایه‌.

ئه‌م پرۆژه‌یه‌ پێكهاتوه‌ له ( 22 ) به‌نداو و ( 13)  پرۆژه‌ی سه‌ره‌كی کە ( 14 ) بەنداو و ( 7 ) پڕۆژەی له‌سه‌ر رووباری فورات و ( 8 ) بەنداو و( 6 ) پڕۆژەیان لەسەر رووباری دیجلەیە.

  ساڵی 2008 تورکیا دەستیکرد بە دروستکردنی بەنداوی ئەلیسۆ، لەسەر رووباری دیجلە و ساڵی ( 2018 ) تەواوی کرد، ئەم بەنداوە توانای گلدانەوەی ( 11 ) ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، بەمەش بەردانەوەی ئاوی دیجلە بۆ عێراق %60 کەمدەکاتەوە، بە تەواوکردنی ئەم بەنداوە و بەنداوەکانی دیکەی ناو پڕۆژەی گاپ، مەترسییەکان بۆ سەر عێراق زیاتر بوون.

بە پێی بڕیارنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ساڵی ( 1997 ) ( هەموو ئەو رووبارانەی بە چەند وڵاتێکدا تێدەپەڕێت بە رووباری نێودەوڵەتی دەناسێندرێن و مافی هەموو ئەو وڵاتانەشە کە ئاوەکەی پێدا تێدەپەرێت مافیانی تێدا پارێزراو بێت)
بەڵام تاوەکو ئێستا تورکیا نەچووەتە ژێر باری ئەو رێککەوتنە و دیجلە و فورات بە رووباری سنووربڕ دەناسێنێت نەک رووباری نێودەوڵەتی، بەوەش ئەو دەوڵەتە خۆی لەبەرپرسیاریەتی دەدزێتەوە و رێگە بەخۆی دەدات پابەند نەبێت بە رێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکانی بواری ئاوەوە
.