عێراق.. نەبونى چاودێريى و یاساى بودجە؛ دەوڵەت ئیفلیج دەکات

ئەو ئومێدانەی کە بە تێپەڕاندنی بودجەی ساڵی 2025 لە عێراق دا چەسپاون، وردە وردە کاڵ دەبنەوە، ئەمەش لە کاتێکدایە کە دیمەنێکی سیاسی بە چەقبەستویی یاسادانان و پەرلەمانێکی نزیک لە ئیفلیجبون لەئارادایەو هەست بە بونى حکومەتێک دەكرێت کە وا دیارە زیاتر سەرقاڵی بەڕێوەبردنی هاوسەنگییە سیاسییەکانە نەک جێبەجێکردنی ئەرکە دەستوری و داراییەکان.

سەبارەت بە پاڵپشتى ئەو پێشەكییەكى سەرەوە، جەواد ئەلیەسارى ئەندامى ئەنجومەنى نوێنەران ئاماژەى بەوەداوە كە خشتەكانی بودجەی ساڵی داهاتو "بۆتە شتێکی ڕابردو"، ئەمەش ئاماژەیە بۆ مەحاڵبونی تێپەڕاندنی لە ئێستادا.

پەرلەمانێکی غائیب... هیچ ئاسۆیەک بۆ دانیشتنەکان نییە

ئەلیەسارى لە لێدوانێكى دا بۆ میدیا عێراقییەكان ئەوەى خستۆتەڕو؛ كە  حکومەتی عێراق هیچ جیددى بونێكى ڕاستەقینەی نییە لە پێشکەشکردنی خشتەکانی بودجەی ساڵی 2025 و تەنانەت ئەگەر ناردبێتیان- کە بەدور نازانرێت- تێپەڕاندنیان مەحاڵە، ئەوەش لەبەر ڕۆشنایی پەرلەمانێکی ئیفلیج، کە هیچ دانیشتنێک و تەنانەت نە نیسابی یاسایی و نەهیچ جێگرێکی تێدا نییە.

ئەلیەسارى پێیوایە، ئەنجامدانی دانیشتنی پەرلەمان لەڕادەبەدەر قورس بوە، بەهۆی سەرقاڵبونی لیست و حزبەکان و تەنانەت خودی پەرلەمانتاران بە بانگەشەی هەڵبژاردن و ئامادەکارییەکان بۆ هەڵبژاردنە گشتییەکان، ئەمەش بەو مانایەیە کە خشتەی بودجەی نوێ تاوتوێ ناکرێت یان پەسەند ناکرێت.

حکومەتێک لە دوڕیانێکی سیاسیدا

ئەم لێدوانانە تیشک دەخەنە سەر دۆخێكى چەقبەستوی قوڵتر کە ڕوبەڕوی حکومەتی عێراق بوەتەوە، لە سەرەتای ئەمساڵدا حکومەت بەڵێنی دابو پێش کۆتایی چارەکی یەکەم خشتەی بودجە پێشکەش بکات، بێگومان ئەوەش بەپێی لێدوانەکانی باسم ئەلعەوادی وتەبێژی ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام تێپەڕاندنی چەند مانگێک بەبێ پێشکەشکردنی خشتەکان، یان دواکەوتنی، نەبونى توانای حکومەت بۆ داڕشتنیان لەوماوەیەدا دەردەخات، كە هەندێك لە ڕەچاوکردنی سیاسی ڕێگریی لە تێپەڕاندنیان دەکات، بێگومان ئەمەش لەژێر ڕۆشنایی پەرلەمانێکی گرژ و ناسەقامگیردایە.

دارایی.. لە نێوان واقیع و مانۆڕ

بەپێی سەرچاوەکانی وەزارەتی دارایی، خەرجییەکانی حکومەت لە غیابی بودجەی ساڵی 2025دا ناوەستن، بڕگەکانی ماددەی (13) لە یاسای بەڕێوەبردنی دارایی ژمارە 6ی ساڵی 2019 ڕێگە بە پشتبەستن بە بودجەی ساڵانی ڕابردو دەدات بۆ داپۆشینی خەرجییە سەرەتاییەکانی ئێستا، دیارترینیان موچە و پاڵپشتی کۆمەڵایەتی، و دامەزراندنی کاتی، بەڵام نەبونی بودجە بە شێوەیەکی کاریگەر خەرجییەکانی وەبەرهێنان دەبەستێت و پڕۆژە نوێیەکان دەوەستێنێت و کاری وەزارەت و پارێزگاکان پەکدەخات.

دوفاقی سیاسی... سڕكردنى دەوڵەت بە بڕیارێکی ڕانەگەیاندراو

نەبونی بودجەی دارایی تەنیا کەموکوڕییەکی ڕێکار نییە؛ ڕەنگدانەوەی قەیرانێکی سیاسی ئاڵۆزو ڕەگ داکوتاوی قوڵە. ئیفلیجبونی پەرلەمان بەهۆی جەمسەرگیریی هەڵبژاردن و نەبونی هەماهەنگی نێوان حکومەت و ئەنجومەنی نوێنەران ئەوەمان بۆ دەردەخات کە دامەزراوە دەستورییەکانی عێراق نەک بەپێی ڕیتمی دەوڵەت، بەڵکو بەپێی ڕیتمی هاوپەیمانییەکان کاردەکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی بڕیارە گەورەکان، وەک بودجە، ببنە قوربانی ڕاستەوخۆی هەر سەرلێشێواوییەکی سیاسی.

لەم چوارچێوەیەدا چاودێران پێیانوایە هەڵبژاردنەکان گۆڕاوە بۆ شتێک کە لە "باری نائاسایی سیاسی" دەچێت، تێیدا دەوڵەت بۆ ماوەیەکی کاتی بەستراوەتەوە، یاسادانان و چاودێریکردن دەوەستێنرێت و پڕۆژەکان ڕادەگیرێن و بڕیارەکان دوادەخرێن. بە نەبونی پەرلەمانێکی کاریگەر، دەستەی جێبەجێکردن هاوسەنگییەكى دامەزراوەیی نییە، دەرگا بەڕوی فراوانکردنی دەسەڵاتەکانی جێبەجێکردندا دەکاتەوە. تەنانەت هەندێک هۆشداری دەدەن کە دوبارەبونەوەی ئەم مۆدێلە لۆژیکی دەوڵەتێکی کاتیی بەهێزتر دەکات، دەوڵەتێک کە بە فەرمان و ڕێنمایی و هەڵسەنگاندنی ساتەوەختی بەڕێوەدەبرێت، نەک بودجە و پلانی ساڵانە.

 ئابورییەكى بەهێزو بێ پلانى حكومەت

 لە ڕوی ئابورییەوە، نەبونی خشتەی بودجەی ساڵی 2025، عێراق پاڵدەنێتە ناوچەیەکی خۆڵەمێشی: نەک دۆخێکی داڕمان، بەڵکو دۆخێکی گەشەسەندنی سەقامگیریش نییە. ئەمە لە كاتێكدایە عێراق ئابورییەكى بەهێزى هەیەو موچە دەدرێت و خەرجییەکانیش ئێستا بەردەوامن، بەڵام ئاسۆیەکی ئابوری ڕون نییە، ئەولەویەتەکانی خەرجکردنی پەسەندکراو نییە، نەخشەی وەبەرهێنانی شەفاف نییە. ئەمەش کەرتی تایبەت لە دۆخێکی "چاوەڕوانی بەستن"دا دەهێڵێتەوە، لەناو ناڕونی سیاسەتە گشتییەکاندا ناتوانێت بڕیاری فراوانکردن بدات.

پێدەچێت پڕۆژە وەستاوەکان کەڵەکە ببن، قەرزە ناوخۆیی و دەرەکییەکان ڕوپۆشی یاسایی و تەشریعییان نییە، پلانی بەڵێندراوى گەشەپێدان و بوژاندنەوە لەبەردەم رەحمى لیژنەكاندا گیریان خواردوە. لە پارێزگاکاندا، جێبەجێکردنی پڕۆژەکان پەیوەستە بە تەرخانکردنی ناوەندییەوە کە هەرگیز بەدی نایەت و هەندێکیان لە ڕێگەی "موناقەلە"ی سەرەتاییەوە بەڕێوەدەبرێن کە سەرلەنوێ ئاژاوەی دارایی ناوخۆیی بەرهەم دەهێنێتەوە.

ئابوریناسان هاوڕان لەسەر ئەوەی بەردەوامبونی ئەم نەخشەیە بودجە لە گرنگترین ئەرکە سیاسی و ئابورییەکانی بێبەش دەکات، كە بریتین لە دانانی ئەولەویەتەکان، کۆنترۆڵکردنی کورتهێنان، هاندانی گەشەکردن و دابەشکردنی سامان بە شێوەیەکی دادپەروەرانە.

قەیرانی بەڕێوەبردن یان قەیرانێکی سیستماتیکی؟

نەبونی خشتەی بودجە بۆ ساڵی داهاتو ناتوانرێت لە گۆڕەپانی پەرلەمانێکی غیابیدا کورت بکرێتەوە، بەڵکو ڕەنگدانەوەی ناهاوسەنگییەکی پێکهاتەییە لە پەیوەندی نێوان دەسەڵاتەكاندا ، کە ئەولەویەتەکانی پلاندانان و پەرەپێدان لە بەرژەوەندی ڕکابەرییە سیاسییەکان و دەستکەوتەکانی هەڵبژاردندا تێکدەدرێن، لەکاتێکدا حکومەت بەپێی خشتە بەسەرچوەکان بەردەوامە لە خەرجکردن، پڕۆژەکانی ژێرخانی ئابوری و چاکسازی کارگێڕی و بەرنامەکانی خزمەتگوزاری کۆمەڵایەتی لەسەر پەتی کاتە بەفیڕۆدراوەکان، بە هەڵپەسێردراویی ماونەتەوە.