خێزانی ئەسەد
2024-12-08
382 جار خوێنراوەتەوە
ژیاننامه‌ى به‌شار ئه‌سه‌د له پزیشكى چاوه‌وه بۆ سه‌رۆكایه‌تى سوریا تا ساتى هه‌ڵاتنى
ناوەندی هەواڵ
وێستگه‌كانى ژیانى به‌شار ئه‌سه‌د سه‌رۆكى هه‌ڵاتووى سوریا زۆرن، به‌ڵام ڕووداوێكى هاتوچۆ به دوورى هه‌زاران كیلۆمه‌تر له شوێنى له‌دایكبوونى گۆڕانكارى گه‌وره‌ى له ژیانیدا دروست كرد.
به‌شار ئه‌سه‌د هیچ پلانێكى نه‌بوو ببێته سه‌رۆكى وڵات له‌دواى باوكى، ئه‌گه‌ر مردنى براگه‌وره‌كه‌ى "باسل" نه‌بوایه كه به‌هۆى ڕووداوێكى هاتوچۆوه له دیمه‌شق له سه‌ره‌تاى 1994 گیانى له‌ده‌ستدا، ئه‌وكاته‌ى براكه‌ى مرد ئه‌و پزیشكى چاو بووه له له‌نده‌ن، دواتر بووه میراتگرى ده‌سه‌ڵاتى باوكى له سوریا و له كۆتایشدا بووه هه‌ڵگیرسێنه‌رى شه‌ڕێك كه سه‌دان هه‌زار كه‌سى تێدا كوژرا، كۆتاییه‌كه‌شى به هه‌ڵاتن بوو دواى ئه‌وه‌ى به‌یانى ئه‌مڕۆ یه‌كشه‌ممه هه‌شتى كانوونى یه‌كه‌مى 2024 ئۆپۆزسیۆنى سوریا و سوپاى سوریا كۆتایى هاتنى ده‌سه‌ڵاتى زیاتر له 50 ساڵى حوكمى به‌عس و زیاتر له 24 ساڵى ده‌سه‌ڵاتى به‌شار ئه‌سه‌دیان ڕاگه‌یاند.
ژیاننامه‌ى به‌شار ئه‌سه‌د
به‌شار ئه‌سه‌د له‌ساڵى 1965 له‌دایكبووه و باوكى ناوى حافز ئه‌سه‌د و دایكى ناوى ئه‌نیسه مه‌خلوفه.
ئه‌و كاتێك له‌دایمبوو كه خێزانه‌كه‌ى و سوریا و ناوچه‌كه به گشتیی گۆڕانكارى دراماتیكى به‌خۆوه بینى.
ئه‌وكاته‌ى به‌شار ئه‌سه‌د له‌دایكبوو و پاشانیش گه‌وره‌بوو، دروشمى نه‌ته‌وه‌یى عروبه‌ى به‌سه‌ردا زاڵ بوو، زۆرێك له حكومه‌ته‌كانى ناوچه‌كه به‌ره‌و نه‌ته‌وه‌یى بوون ده‌ڕۆیشتن، به‌تایبه‌ت میسر كه جه‌مال عه‌بدولناسر سه‌رۆكایه‌تى ده‌كرد.
عه‌له‌وییه‌كانى سوریا كه به‌شار ئه‌سه‌د و بنه‌ماڵه‌كه‌ى له‌وانن، ته‌نها 12% ى خه‌ڵكى سوریا پێكده‌هێنن، به‌ڵام به‌هۆى ڕۆڵیان له‌ناو سوپا و ده‌سه‌ڵاتدا به‌زوویى توانییان جێگه‌ى خۆیان بكه‌نه‌وه.
ئه‌سه‌دى باوك یه‌كێكه له‌دیارترین سه‌ربازییه‌كان كه به‌پشتیوانى حزبى به‌عس گه‌یشته پۆستى وه‌زیرى به‌رگریی سوریا له‌ساڵى 1966، تا دواجار له‌ساڵى 1970 به‌یه‌كجارى ده‌سه‌ڵاتى سوریاى گرته‌ده‌ست، تا كۆچى دوایی له ساڵى 2000 ئه‌سه‌دى باوك هه‌ر سه‌رۆك بوو.
له‌و ماوانه‌دا سوریا ڕووداوى گه‌وره‌ى به‌خۆیه‌وه بینى، له‌وانه‌ش جه‌نگى گه‌وره‌ى تشرینى یه‌كه‌مى 1973 و جه‌نگى ناوخۆیى لوبنان و ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى حكومه‌تى سوریا و ئیخوان موسلیمین به‌تایبه‌ت له حه‌ما له ساڵى 1980 ، دواتریش جه‌نگى ئێران و عێراق كه دیمه‌شق به‌هۆى ناكۆكى له‌گه‌ڵ به‌عسى عێراق پشتیوانى ئێرانى كرد كه ئه‌وكات له سوریا حافز ئه‌سه‌د و له عێراقیش سه‌دام حوسه‌ین ده‌سه‌ڵاتدار بوون.
ئه‌سه‌دى باوك به توندوتیژى نه‌یاره‌كانى سه‌ركوت ده‌كرد، له‌سه‌رده‌مى ئه‌ودا هیچ هه‌ڵبژاردنێكى دیموكراسى له‌وڵاته‌كه‌یدا نه‌كرا، له‌وكاتانه‌دا به‌شار ئه‌سه‌د دوور له سیاسه‌ت له له‌نده‌ن سه‌رقاڵى كارى پزیشكى بوو، دواى ئه‌وه‌ى له هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوو له دیمه‌شقه‌وه چووه به‌ریتانیا بۆ خوێندنى پزیشكى، ئه‌و له نه‌خۆشخانه‌ى "ویستێرن له‌نده‌ن بۆ نه‌خۆشییه‌كانى چاو" پسپۆڕى وه‌رگرتبوو.
ئه‌سه‌د به پێچه‌وانه‌ى خێزانه مه‌ترسیداره‌كه‌ى له دیكیۆمێنتارییه‌كى بى بى سیدا له ساڵى 2018 ئه‌وه ئاشكرا ده‌كات كه له له‌نده‌ن خۆشحاڵ بووه و سه‌رسامى گۆرانى ئینگلیزى بووه، هه‌ر له‌وێش هاوسه‌ره‌كه‌ى "ئه‌سما ئه‌خره‌س" ى ناسیوه، كه ئه‌ویش له بنه‌ڕه‌تدا خه‌ڵكى حومسى سوریایه.
ئه‌سما له‌وكاته‌دا سه‌رقاڵى خوێندنى زانستى كۆمپیوته‌ر بووه له زانكۆى كینگز كۆلێژ دواتر ماسته‌رى له ئیداره‌ى كار له زانكۆى هارڤاردى ئه‌مریكا به‌ده‌ستهێناوه.
كاتێك له 1994 له ڕووداوێكى هاتوچۆدا باسل ئه‌سه‌د گیانى له‌ده‌ستدا، به‌شار ئه‌سه‌د به‌په‌له له به‌ریتانیاوه بانگهێشتى سوریا كرایه‌وه تا ئاماده‌بكرێت بۆ سه‌رۆكایه‌تى وڵات و جێگرتنه‌وه‌ى باوكى.
له حوزه‌یرانى 2000 كاتێك حافز ئه‌سه‌د دواى 34 ساڵ سه‌رۆكایه‌تى كۆچى دواییى كرد، به‌شار ئه‌سه‌د له‌به‌رده‌م په‌رله‌مانى سوریا به به‌كارهێنانى زمانێكى نوێ كه باسى له شه‌فافیه‌ت و دیموكراتى ده‌كرد ده‌سه‌ڵاتى گرته‌ده‌ست.
به‌پێچه‌وانه‌ى ئه‌وانه‌ى پێیان وابوو خاوه‌ن ڕۆشنبیریه‌كى ئه‌وروپیانه‌یه به‌هۆى ئه‌وه‌ى له له‌نده‌ن خوێندوویه‌تى، هه‌رزوو به‌شار ئه‌سه‌د ده‌ستیكرد به دانانى ڕێوشوێنى سه‌ركوتكه‌رانه دژ به گه‌لى سوریا، له ساڵى 2001 كه هێشتا ساڵێك بوو له‌ده‌سه‌ڵاتدا بوو ناڕه‌زایى خه‌ڵكى دیمه‌شق سه‌ریهه‌ڵدا به‌ڵام هێزه ئه‌منییه‌كانى ئه‌سه‌د به‌زوویى كه‌وتنه سه‌ركه‌وتى ناڕازییه‌كان.
خۆپیشاندانه‌كانى 2011
له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانى به‌هارى عه‌ره‌بى له وڵاته‌كانى میسر و لیبیا و یه‌مه‌ن و به‌حره‌ین و گه‌یشتنى به سوریا، له مانگى ئازارى 2011 چه‌ند چالاكوانێك له نزیك بازاڕى حه‌میدیه‌ى دیمه‌شق گردبوونه‌وه، دواى چه‌ند ڕۆژێك خۆپیشاندان بۆ دیموكراسى له درعاى باشورى وڵات سه‌ریهه‌ڵدا و درێژه‌ى كێشا.
دواى چه‌ند هه‌فته‌یه‌ك خۆپیشاندانه‌كان فراوان بوون، ئه‌سه‌د له‌برى چاره‌سه‌رى كێشه‌كانى خه‌ڵكى سوریا به‌ڵێنى سه‌ركوتكردنیانیدا و به ده‌ستى ده‌ره‌كى ناوى بردن، له درعا هێزه ئه‌منییه‌كان به گولله وه‌ڵامى خۆپیشانده‌رانى دایه‌وه كه داواى ڕۆیشتنى به‌شار ئه‌سه‌دیان ده‌كرد، ئه‌و خۆپیشاندانانه‌ش دواى چه‌ند مانگێك گۆڕا بۆ پێكدادانى چه‌كدارى و دروستبوونى ئۆپۆزسیۆنى چه‌كدار.
له‌گه‌ڵ فراوانبوونى خۆپیشاندان له سوریا وڵاتانى ناوچه‌كه ده‌ستیان به ده‌ستێوه‌ردان كرد، هه‌ندێكیان له‌به‌رژه‌وه‌ندى به‌شار ئه‌سه‌د و به‌شێكیشیان له‌دژى، له ساڵى 2013 سه‌دان كه‌س له هێرشێكى كیمیایى له غه‌وته‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى دیمه‌شق به‌ده‌ستى سوپاى سوریا كوژران، كه ئه‌وكات كه‌وتبووه ده‌ستى ئۆپۆزسیۆن.
دواتر كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تى حكومه‌ته‌كه‌ى به‌شار ئه‌سه‌دیان به به‌كارهێنانى توندوتیژى و ده‌ستدرێژى بۆسه‌ر خۆپیشانده‌ران و ناڕازییه‌كان تۆمه‌تبار كرد، دواى ساڵانێك كۆنترۆڵى به‌سه‌ر به‌شێك له ناوچه‌كانى سوریادا نه‌ما، تا له‌نێوان ساڵانى 2018 تا 2020 به چاودێرى هێزى نێوده‌وڵه‌تى ڕێككه‌وتن له‌نێوان حكومه‌تى سوریا و ئۆپۆزسیۆن كرا، به‌ڵام به‌شێك له خاكى سوریا له‌لایه‌ن ئۆپۆزسیۆنى سوریا و هێزه كوردیه‌كان ده‌ستى به‌سه‌رداگیرا.
دەستپێکی کۆتایی ئەسەد
هه‌رچه‌نده ئه‌سه‌د له 2023 توانى زۆرێك له‌ناوچه‌كانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى ئۆپۆزسیۆن به‌ده‌ستبهێنێته‌وه، به‌ده‌ر له‌و ناوچانه‌ى ڕۆژئاواى كوردستان كه له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتى كوردا بوون، به‌ڵام ئه‌وه‌ى ڕووداوه‌كانى له‌دژى ئاوه‌ژوو كرده‌وه، شه‌ڕى غه‌ززه بوو كه له تشرینى یه‌كه‌مى 2023 سه‌ریهه‌ڵدا، حه‌ماس هێرشى له‌ناكاوى كرده‌سه‌ر ئیسرائیل شه‌ڕى غه‌ززه هه‌ڵگیرسا و كاریگه‌رییه‌كه‌ى گه‌یشته لوبنان و پاشانیش سوریا، ئیسرائیل به‌توندى ڕوبه‌ڕووى حزبوڵا بوویه‌وه كه به هاوپه‌یمانى به‌شار ئه‌سه‌د داده‌نرا.
گۆڕانكارییه‌كانى فه‌ڵه‌ستین و لوبنان و شه‌ڕى ئیسرائیل دژ به حزبوڵڵا و ئێران هه‌رزوو دژ به ڕژێمه‌كه‌ى به‌شار ئه‌سه‌د گۆڕا، ئۆپۆزسیۆنى سوریا كه دیارترینیان ته‌حریر شامه، لاوازبوونى پێگه‌ى حزبوڵڵاى پشتیوانى به‌شار ئه‌سه‌د و ده‌ستى ئێران له‌سوریا و ئاگربه‌ست له لوبنانى قۆسته‌وه بۆ خۆكۆكردنه‌وه و به‌هاوكارى وڵاتان و به‌تایبه‌ت توركیا 12 ڕۆژ له‌مه‌وبه‌ر هێرشى گه‌وره‌یان بۆسه‌ر حه‌له‌ب ده‌ستپێكرد.
هێرشه‌كه چاوه‌ڕوان نه‌كراوبوو، به‌تایبه‌ت كه سوپاى سوریا نه‌یتوانى به‌رگرییه‌كى ئه‌وتۆ بكات، له حه‌له‌به‌وه ئۆپۆزسیۆنى چه‌كدارى سوریا به‌ره‌و حه‌ما و دواتر شاره‌كانى باشورى سوریا پێشڕه‌وى كرد، تا گه‌یشتنه نزیكى دیمه‌شق.
به‌یانى ڕۆژى 8-12-2024 ئۆپۆزسیۆنى سوریا گه‌یشته دیمه‌شقى پایته‌خت و شه‌ڕى 13 ساڵه‌ى نێوان سوپاى سوریا و ئه‌سه‌د به كه‌وتنى حوكمى به‌عسى سوریا پاش نزیكه‌ى 54 ساڵ كۆتایى هات، ئه‌سه‌دیش به فڕۆكه‌یه‌ك هه‌ڵات و تائێستاش ئه‌و شوێنه نازانرێت كه بۆى هه‌ڵاتووه.
|