یادی 37 ساڵەی کیمیابارانی هەڵەبجە

ئیرادە میدیا

دوای کۆتایی هاتنی شەڕی هەشت ساڵەی نێوان عێراق-ئێران لە(1980-1988) و 37 ساڵ لەمەوپێش، ڕژێمی بەعسی ڕوخاو لە عێراق بە چەکی کیمیایی هەڵەبجەی کیمیا بارانکرد.

بۆردومانکردنی هەڵەبجە لە چوارچێوەی ئەو هێرشانەدا بوو کە رژێمی بەعس لە عێراق لەسەر ناوچە کوردییەکان دەستی پێکردبوو لە چوارچێوەی شاڵاوەکانی ئەنفال و ڕاگواستنی خەڵکی گوندەکانی کوردستان بۆ ئۆردوگا زۆرەملێکان کە حکومەت لە نزیک شارەکان دروستی کردبوو.

کاتژمێر 11ی پێشنیوەڕۆی رۆژی 16ی ئاداری 1988 تا بەرەبەیانی ڕۆژی دواتر، هێزە ئاسمانییەکانی عێراق 15 جارهەڵەبجەیان بۆردومان کرد، لەهەر جارێکدا نزیکی 10 فرۆکە بەشدارییان لە بۆردومانکردنەکەدا کرد.

لە دوانیوەڕۆی هەمان ڕۆژدا کاریگەرییەکانی ئەو گازانەی لە بۆردومانەکەدا بەکارهاتن، دەرکەوتن و هەزاران هاوڵاتی مەدەنی بێتاوان گیانیان لەدەستدا و هەزارانی دیکەش برینداربوون.

ئەو گازانەی لە بۆردومانەکەدا بەکارهاتن، بۆنی سێو و میوەیان لە شارەکەدا بڵاوکردەوە، ئەوە لەوکاتەدا بۆ خەڵکی هەڵەبجە شتێکی نامۆ بوو بۆیە بەشێکی زۆریان لە ژێرزەمینی ماڵەکانیاندا خۆیان حەشاردا و بەشێکیشیان لە دوانیوەڕۆوە هەوڵی هەڵاتن و رزگاربوونیاندا لەژێر بۆردومانی فرۆکەکانی بەعس، بەڵام دواتر ئەو بۆنی سێوەی شارەکەی گرتەوە کارەساتێکی گەورەیی مرۆیی دروستکرد کە تا ئێستا یەکێکە لە گەورەترین کۆمەڵکوژییەکان کە جیهاندا ئەنجامدراوە.

هەڵەبجە بە فڕۆکەکانی (سیخۆ و میراج) بۆردومانکرا لە کاتژمێر 11ی پێشنیوەڕۆ بۆردومانەکە دەستی پێکرد و تا بەرەبەیانی 17ی ئادار بەردەوام بوو، شارەکە 15 جار هێرشی کرایە سەر و زیاتر لە 200 بۆمبی 500 کیلۆگرامی بەسەردا خرایە خوارەوە کە گازەکانی (خەردەل، سیانید، فۆسفۆر و دەمارەکان) لە بۆردومانەکەدا بەکارهات کە هەموو شتێکی زیندوویان لە شارەکەدا بە مرۆڤ، باڵندە، ئاژەڵ و دار و درەختەوە خنکاند.

 هەرچەندە تا ئێستا ئامارێکی دروست و وردی ژمارەی قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە نییە و سەرژمێرییەکی ورد نەکراوە، بەڵام قوربانییەکان بە زیاتر لە پێنج هەزار شەهید و 10 هەزار بریندار مەزەندە دەکرێت.

بەپێی سەرژمێری و ئامارێکی نافەرمی ڕێکخراوەکانی هەڵەبجە، پێنج هەزار و 460 قوربانی تۆمارکراوە، ئاماری بریندارەکانیش کە لە 14 کەمپی چارەسەری ئێرانییەکان وەرگیراوە 12 هەزار و 800 کەس دوای کارەساتەکە لە ئێران چارەسەرکراون کە بەشێکیان گیانیان لەدەستداوە و هەر لە ئێران بەخاکسپێردراون.
عەلی حەسەن مەجید ناسراو بە عەلی کیمیایی، بە تاوانباری سەرەکی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە دادەنرێت و ئەوەی ڕوویدا لەژێر بڕیار و فەرمانی ئەودا جێبەجێکرا.

کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بە یەکێک لە گەورەترین تاوانەکانی مرۆڤایەتی دادەنرێت لە مێژووی ناوچەکەدا، هێشتا کاریگەرییەکەی لەسەر خەڵکی شارەکە و زەوییەکەشی ماوە، تا ئێستاش ژمارەیەک لە بەرکەوتەی ئەو گازە خنکێنەرە بە ئازاری جەستە و دەرونیانەوە دەناڵێنن.

ئەو کاتەی هەڵەبجە بۆردومان کرا، کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەتایبەت وڵاتە زلهێزەکانی وەک ئەمریکا و بەریتانیا بێدەنگییان هەڵبژارد و کەس لەسەر هەڵەبجە هیچی نەوت، هەندێک لە سەرچاوەکان باس لەوەدەکەن بەوهۆیەی ئەمریکا و بەریتانیا هاوپەیمانی حکوومەتی عێراق بوون و دژبە ئێران بوون، لەسەر تاوانەکە بێدەنگ بوون.

ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانیش بەهەمان شێوە بێدەنگی هەڵبژراد و هیچی لەسەر تاوانەکە نەوت لەکاتێکدا پەیماننامەی ڕێکخراوەکە ڕێگای پێداون لەکاتی ئەنجامدانی تاوانە مرۆییەکاندا، ئەنجامدەرانی بدەنە دادگا، بەڵام لەبری ئەوە بێدەنگ بوو و هەر لەو ساڵەشدا، ساڵی 1988 خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی بەخشرایە هێزی ئاشتیپارێزی سەربە رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان.

لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراق لە نۆی تشرینی یەکەمی 2005 ئەنجومەنی حوکم لە عێراق بە یاسای ژمارە 10 دادگای باڵای تاوانەکانی لە عێراق پێکهێنا بۆ دادگایکردنی سەرانی ڕژێمی بەعس، دادگاکە 55 کەسی وەک داواکراوی ئەنجامدەرانی تاوانەکانی لە عێرقدا دەستنیشانکرد و تۆمەتبارانی کیمیابارانی هەڵەبجەش لەنێویاندابوون.

یەکێک لەو کەیسانەی سەرانی ڕژێمی بەعسی لەو دادگایە لەسەر دادگاییکرا، تاوانی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بوو.

یەکەم دانیشتنی دادگاش لەسەر کەیسی ھەڵەبجە لە 21ی کانوونی یەکەمی ساڵی 2008 ئەنجامدرا و لە 17ی کانوونی دووەمی 2010 دادگا کەیسەکەی بە تاوانی دژبە مرۆڤایەتی ناساند و بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ عەلی حەسەن مەجید دەرکرد.

لە رۆژی 25ی کانوونی دووەمی 2010 دوای "هەشت" ڕۆژ لە بڕیارەکەی دادگا، سزاکەی سەر عەلی کیمیایی جێبەجێکرا و لە سێدارەدرا، دواتریش لە ساڵی 2012 ئەو پەتەی عەلی حەسەن مەجیدی پێ لەسێدارەدرا هێنرایەوە بۆ هەڵەبجە و لە مۆنۆمێنتی شەهیدانی هەڵەبجە دانرا.

بڕیارەکەی دادگای باڵای تاوانەکان بۆ ناساندنی کەیسەکە وەک تاوانی دژبە مرۆڤایەتی بەدڵی ئەو کەسانە نەبوو کە سەرپەرشتی دۆسیەکەیان دەکرد بۆیە بڕیاری تێهەڵچوونەوە دراو و دواتر و پاش تێهەڵچوونەوەی بڕیارەکە لە ڕۆژی 28ی شوباتی 2010 لەدوای 34 دانیشتنی دادگا لەسەر کەیسەکە، دادگا بڕیاریدا لەبری تاوانی دژبە مرۆڤایەتی کەیسەکە بە جینۆساید بناسێنێت، هەریەک لە (سوڵتان ھاشم، فەرحان موتڵەگ و سابر عەبدولعەزیز)یش بە 15 ساڵ زیندانیکردن سزادران.

دواتریش پەرلەمانی عێراق لە ڕۆژی 17ی ئاداری 2011 لە دانیشتنی ئاسایی خۆیدا بە بڕیاری ژمارە 12 کەیسی تاوانی کیمیابارانی هەڵەبجەی بە جینۆساید ناساند، بەڵام تا ئێستا قەرەبووی ماددی و مەعنەوی دانیشتووان و قوربانییانی هەڵەبجە لەلایەن حکوومەتی عێراقەوە نەکراوەتەوە کە ئەرکێکی یاسایی حکوومەتە و دەبوو بیکات.

کەیسی تاوانی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە تا ئێستا لەسەر ئاستی دنیا بە جینۆساید بە یاسا دانیپێدا نەنراوە، تەنیا پەرلەمانی کەنەدا لە 16ی ئاداری 2010 دانیپێدانا ئەوانیش بە (تاوانی دژبە مرۆڤایەتی) نەک (جینۆساید).

ڕێکخراوی شارەوانییەکانی جیهان بۆ ئاشتیش لە مانگی ئابی ساڵی 2013 تاوانەکەی بە جینۆساید ناساند هەڵەبجەشی بە سێیەمین ناوچەی کارەساتبار لە مێژووی رێکخراوەکە ناساند، سەرۆکی شارەوانی هەڵەبجەش بە جێگری سەرۆکی ڕێکخراوەکە هەڵبژێردرا و واش بڕیاربوو لە نەتەوە یەکگرتووەکان کاری لەسەربکەن تاوەکو لەوێ بە جینۆساید بناسێندرێت، چونکە ڕێکخراوەکە 157 وڵات و پێنج هەزار و 712 سەرۆک شارەوانی ئەندامن تیادا، بەڵام تائێستا ئەنجامێکی نەبووە و لە دنیادا تاوانی دژبە هەڵەبجە وەک جینۆساید دانیپێدا نانرێت.