پلانی توركیا بۆ سوریا چییە؛ كێ لە ڕووداوەكانی سوریا زیان دەكات؟

ناوەندی هەواڵ

لەگەڵ ڕووداوە خێراكانی سوریا، ترسی وڵاتانی دراوسێ بەسەر نیگەرانییە ئەمنییەكان و تموحە سیاسییەكاندا دابەش بوون، ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئاڵۆزی دۆخی هەرێمیی نیشان دەدات.

توركیا و ئیسرائیل بەنیازی چین؟

 ئایندەی كورد و گروپە چەكدارەكان چی دەبێت؟

زۆرێك لە وڵاتانی ناوچەكە لەگەڵ گرژبوونی زیاتری دۆخی سوریا لەماوەی 10 ڕۆژی ڕابردوودا ترسی خۆیان نیشاندا لە هەڕەشەی ئەمنیی كە كاریگەری لەسەر ئارامیی ناوچەكە هەبێت، بەڵام بەشێكیش گرفتیان لەگەڵ ئەو ڕووداوانە نەبوو بگرە دڵخۆشیش بوون بەوەی بینییان ئۆپۆزسیۆن گەیشتووەتە دیمەشق و كۆتایی بە دەسەڵاتی بەشار ئەسەد هێنا.

ئیسرائیل خۆی بۆ كۆتایی هێنان بە هەژموونی ئێران لە سوریا تەرخان كردبوو

بنیامین نەتەنیاهۆ سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل، ئەمڕۆی بە ڕۆژێكی مێژوویی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوبرد دوای ئەوەی ڕژێمی بەشار ئەسەد و خێزانەكەی دوای زیاتر لە 50 ساڵ ڕووخا.
نەتەنیاهۆ لەسەر سنوری سوریاوە بە یاوەری وەزیری بەرگریی وتی "ئەمە ڕۆژێكی مێژووییە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ڕژێمی ئەسەد زنجیرەیەكی ناوەندی بوو لە بەرەی شەڕی ئێران و لەكۆتاییدا ڕووخا".
مەئیر میسری، مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی عیبری لە قودس پێی وایە "بەبێ هیچ گومانێك ئەوەی ڕوویدا و پاشەكشەی بەرەی ئێران لە سوریا لە بەرژەوەندی ئیسرائیلە".
سەبارەت بە ترسی دوای ڕووخانی بەشار ئەسەد، كە بەهۆیەوە گروپە توندڕەوەكان بێنەسەر دەسەڵات، ئەو مامۆستا ئیسرائیلیە وتی "جارێ زووە پێشبینی بۆ دۆخەكە بكەین، بەڵام هیچ گومان لەوەدا نییە كە ڕووخانی ڕژێمەكەی ئەسەد دەستكەوتێكی ستراتیژییە بۆ ئیسرائیل".

مەئیر میسری دەپرسێت "چیمان لە عەلمانیەتی ڕژێمەكەی ئەسەد دەستكەوت؟ ئەو پشتیوانی گروپە تیرۆریستیەكانی دژ بە ئیسرائیلی دەكرد، هیچ ڕژێمێك لەوخراپتر نابێت، ئەو ساڵانێكە پشتیوانی حەماس و حزبوڵڵا دەكات و سوپای پاسدارانی هێناوەتە سنوری ئیسرائیل".
نەتەنیاهۆ ئەمڕۆ كەوتنی ڕژێمەكەی ئەسەدی بەهەلزانی و كۆتایی هاتنی ڕێككەوتنی 1974 ی سەبارەت بە جۆلان ڕاگەیاند، فەرمانیكرد دەست بەسەر ناوچەی جیاكەرەوەی سنوری ئیسرائیل و سوریادا بگیرێت.
دواتر جەدعون ساعر، وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل ڕایگەیاند:"هێزە سەربازیەكانی ئیسرائیل چوونەتە ناوچەی جیاكەرەوەی نێوان ئیسرائیل و سوریا كە هێزی نەتەوەیەكگرتووەكانی تێدایە". 
وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل جەختیشیكردەوە وڵاتەكەی دەستێوەردان لە ڕووداوەكانی سوریا ناكات.

لە ساڵی 2013 و دوای دوو ساڵ لە سەرهەڵدانی ئاڵۆزییەكانی سوریا، حزبوڵڵا بەشێوەیەكی ئاشكرا لە سوریا پشتیوانی سوپای سوریای دەكرد، جگە لە چەند گروپێكی دیكەی سەر بە ئێران كە شەڕی دژ بە ئۆپۆزسیۆنیان دەكرد، ئەوەش مەیدانەكەی لەبەرژەوەندی ئەسەد یەكلا كردبوەوە.

بەڵام لەگەڵ كەمبوونەوەی گرژییەكان، بەتایبەت دوای سەرهەڵدانی شەڕی لوبنان لەمساڵدا، ژمارەی چەكدارانی حزبوڵڵا لە لوبنان كەم بوەوە، بەتایبەت دوای ئەوەی حەسەن نەسروڵڵای ئەمینداریان لەلایەن ئیسرائیل و پاشانیش چەندین سەركردەیان كوژران.

پێش ڕووخانی ڕژێمەكەی ئەسەد بە چەند ڕۆژێك، حزبوڵڵای لوبنان نزیكەی دوو هەزار چەكداری ناردووەتە ناوچەی قەسیر كە یەكێكە لە پێگەكانی ئەو حزبە لە سوریا و نزیكە لە سنوری لوبنان، ئەمەش بەوتەی سەرچاوەیەكی بەرپرسی حزبوڵڵا بۆ فرانس پرێس.

بەڵام بەوتەی چاودێران دوای ڕاگەیاندنی ئاگربەست لە نێوان ئیسرائیل و حزبوڵڵا لە 27 -11-2024 چیتر حزبوڵڵا توانای جوڵەی فراوانی لەناو خاكی سوریادا نەبوو، بەهۆی ئەو زیانە زۆرەی بەهۆی شەڕی ئەمدواییەی لەگەڵ ئیسرائیل بەریكەوت.

ئوردنیش ترسی هەیە

 عەبدوڵڵای دووەم پاشای ئوردن ڕۆژی شەممە واتە ڕۆژێك پێش ڕووخانی تەواوەتی ڕژێمەكەی ئەسەد، سەركردایەتی كۆبوونەوەیەكی ئەنجومەنی ئاسایی نەتەوەیی وڵاتەكەی كرد، دواین گۆڕانكارییەكانی سوریا و بەهێزكردنی سنورەكانی باكوری وڵاتەكەی لەگەڵ سوریا تاوتوێ كرد.

عامر سەبایلە، شیكەرەوەی جیۆسیاسی ئوردنی بە پێگەی "حورڕەی ئەمەریكی" وتووە "ئوردن بە وردی چاودێری ڕووداوەكانی سوریا دەكات، كەوتنی ڕژێمی سوریاش هەندێك حساباتی ئەمنیی بۆ زیاد دەكات، چونكە ئوردن لەبنەما سەرەكییەكانی ئەوەیە كە مامەڵە لەگەڵ گروپی چەكدار ناكات، بەڵام بە گرەنتی بەرژەوەندییە ئەمنییەكان ناچارە مامەڵە لەگەڵ ئەو هێزەدا بكات كە كاروباری دیمەشق بەڕێوەدەبات".

خۆپیشاندانەكانی سوریا لەگەڵ سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكانی بەهاری عەرەبی لە ساڵی 2011 لەچەند وڵاتێك سەریانهەڵدا، ئەوكات لە لیبیا و تونس و میسر و جەزائیر و یەمەن گۆڕانكاری ڕوویدا، بەڵام دوای تێپەڕبوونی چەند ساڵێك كەس باوەڕی نەدەكرد كە بەو خێراییە حكومەتەكەی ئەسەد بكەوێت و بەرگەی كەمتر لە دوو هەفتە بگرێت.

بەوهۆیەوە هەرزوو ئوردن ڕۆژی هەینی ڕابردوو برٍیاریدا سنورەكەی لەگەڵ سوریا دابخات، سنوری ئوردن لەگەڵ سوریا 375 كیلۆمەترە پێشتریش چەند جارێك و لەگەڵ سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكانی سوریا ئەو سنورە داخراوە.

لەسەرەتای سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكان و ئاڵۆزییەكانی سوریا لە 2011 ەوە ئوردن زیاتر لە یەك ملیۆن و 300 هەزار ئاوارەی سوری گرتەخۆ، ئێستاش نزیكەی 689 هەزار ئاوارەی سوری لەو وڵاتەن.

توركیا: دەسەڵات لە سوریا ڕادەستی گروپە توندڕەوەكان ناكرێت

 هاكان فیدان، وەزیری دەرەوەی توركیا ڕایگەیاند:لەسەر هەر دەسەڵاتێكی نوێ لە سوریا پێویستە هەڕەشە نەبێت بۆ دراوسێكانی و سوریای نوێ بەسەر هەڕەشەكاندا زاڵ دەبێت.

بەوتەی عەلی ئەسمەر توێژەر و چاودێری سیاسی توركی، "سەرۆكی توركیا پێشتر چەند جارێك هۆشداری دابووە ئەسەد كە كاریگەری ڕووداوەكانی حەوتی ئۆكتۆبەری ساڵی ڕابردوو دەگاتە سوریا، ئەو دەیزانی كۆدەنگییەك هەیە بۆ كۆتاییهێنان بە بوونی ئێران لە سوریا".

وتیشی:"توركیا دەیزانی كۆتایی هێنان بە گروپەكانی ئێران لە سوریا بۆشایی جێدەهێڵێت، ئەمەش ترس و دودڵی دروست دەكات كە كێ ئەو بۆشاییە پڕ دەكاتەوە".

ئەو توێژەرە توركە دەشڵێت "توركیا ترسی هەیە ئەو دۆخە ئاژاوە و بێسەروبەرییەی لە سوریا دروست دەبێت لەلایەن پەكەكە و لقەكانی لە سوریا بقۆزرێنەوە، بۆیە توركیا بە دوو ڕێگە كاردەكات، یەكێكیان ڕێگەی سەربازییە و ئەوی دیكەشیان ڕێگەی سیاسییە، كە كێشەی كورد بەبێ توندوتیژی چارەسەر بكات، كە ئەمەی كۆتاییان داواكاری دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی پارتی نەتەوەیی توركیایە".

لەساڵی 2016 ەوە توركیا چەندین پرۆسەی سەربازی لە باكوری سوریا ئەنجامداوە، بەتایبەتیش هێزە كوردیەكانی كردووەتە ئامانج و چەند ناوچەیەكی داگیركردووە، ئەوەش بەهاوكاری گروپە ئۆپۆزسیۆنەكانی سوریا.

بەوتەی ئەو چاودێرە توركە، "ئەگەر ڕێگەی سیاسی بۆ چارەسەری كێشەی كورد سەربگرێت، ئەوا ڕەنگدانەوەی لەسەر هێزەكانی سوریای دیموكراتیش دەبێت".

توركیا چی لە گروپە چەكدارەكان دەكات؟

 وەك ئەو توێژەرە توركە دەڵێت "توركیا دەزانێت كە بەشێك لە گروپە چەكدارەكانی نزیك لێی لە لیستی تیرۆردان، بەڵام ئەنقەرە دەسەڵاتی بەسەریاندا هەیە و لەگەڵ كۆتایی هاتنی ئەسەد و پێكهێنانی حكومەتێكی ڕاگوزەری سەرجەم ئەو گروپانە هەڵدەوەشێنرێنەوە و دەخرێنە ناو سوپای سوریاوە".

دانوستانی ئەستانا

 سەبارەت بە گفتوگۆكانی ئەستانا كە توركیا تێیدا بەشدارە، محەمەد زاهد گول سەرنوسەری "ئینیدپێندنتی توركی دەڵێت "زیاتر لە 20 كۆبوونەوەی كۆنفرانسی ئەستانا كراوە، بەڵام هیچ بەرەوپێشچوونێك لە سوریا ڕووینەدا، تەنانەت هیچ زیندانییەكیش ئازاد نەكرا".

ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا لەگەڵ نزیكبوونەوەی ڕووخانی ئەسەد وتی "هیوام وایە سوریای دراوسێمان بكەوێتە ئاشتی و ئارامییەوە، كە 13 ساڵە خەونی پێوە دەبینێت".

ئەردۆغان لە غازی عەنتابەوە ئەو قسەیەی كرد كە سەدان هەزار ئاوارەی سوری تێدان و دوای سەرهەڵدانی ناكۆكییەكان لە سوریا و لەساڵی 2011 ەوە ڕوویان لە توركیا كرد.

ئەردۆغان وتی "ئێستا ڕاستیەیكی دیپلۆماسی و سیاسی نوێ لە سوریا هەیە". دیمەشقی بەوە تۆمەتبار كرد دەستی درێژكراوی توركیای بۆ ئاشتی قبوڵ نەكرد، كە لەماوەی چەند مانگی ڕابردوودا توركیا دەیویست پەیوەندییەكان لەگەڵ سوریا ئاسایی بكاتەوە.

توركیا جگە لە ئامانجە سیاسییەكەی لە توركیا كە لە قاڵبدانی ئیدارەی كوردی سوریایە، دەیەوێت بە ئاسایی بوونەوەی دۆخی سوریا زیاتر لە سێ ملیۆن ئاوارەی سوری لە وڵاتەكەی بنێرێتەوە بۆ سوریا.

هەوڵەكانی توركیا بۆ لە قاڵبدانی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەری كورد لە ڕۆژئاوای كوردستان (باكور و ڕۆژهەڵاتی سوریا) لەكاتێكدایە هێزەكانی سوریای دیموكرات كە باڵی سەربازی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەری كوردە لە سوریا لە ساڵی 2014 ەوە هاوپەیمانی سەربازیی بۆ شەڕی دژ بە داعش لە سوریا هەیە، ئەمەریكا چەند جارێك دووپاتیكردووەتەوە كە ئەوان هاوبەشی وڵاتەكەین لە سوریا، بەمدواییەش وەزارەتی بەرگریی ئەمەریكا ئەوەی دووپات كردەوە.

هێزەكانی سوریای دیموكرات و بەدیاریكراوی مەزڵوم عەبدی فەرماندەی گشتیی هەسەدە، ڕۆژێك پێش ڕووخانی ڕژێمەكەی ئەسەد ئامادەیی خۆی بۆ گفتوگۆ لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی سوریا و بەدیاریكراوی دەستەی تەحریر شام ڕاگەیاند، ئەمەش بەرەوپێشچوونێكی نوێیە لە پەیوەندی نێوان كوردانی ڕۆژئاوا و توركیا.
ئەوەی تائێستا ڕوون نییە ئایا لەنێو ئەو هەموو گۆڕانكارییە خێرا و ئاڵۆزەی سوریا كە وڵاتانیش لێی دودڵن ئەو ژمارە زۆرەی گروپە چەكدارەكان چۆن دەتوانن پێكەوە ئیدارەی حكومەتێكی ڕاگوزەر بدەن، جگە لەوەی ئایندەی كورد لە سوریا بەهۆی بیركردنەوەی ئەو گروپە چەكدارانە بەرامبەریان ناڕوونە.

دوو هۆكاری سەرەكی وێنەی ئایندەی كورد لە سوریا ڕوونتر دەكەنەوە، ئەویش ئەگەری سەرگرتنی پرۆسەی ئاشتی لەتوركیا لەنێوان پەكەكە و دەسەڵاتداری ئەو وڵاتە، لەگەڵ ڕوونبوونەوەی هەڵوێستی داهاتووی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمەریكایە كە بڕیارە كۆتایی مانگی یەكی ساڵی داهاتوو دەسەڵاتی ڕادەست بكرێت.