ئێران؛ کۆچکردنی گەنجان لە ئەنجامی سەرکوتکاری دەسەڵات

ناوەندی هەواڵ

کۆچبەری، دەرچەیەک کە هەندێک لە گەنجانی ئێران بە دەرفەتی  دەزانن بۆ دەربازبوون لە سەرکوتکردنی ڕژێم، بەڵام ئاسان نییە، چونکە تاران هەنگاوی سەرکوتکاری گەورەتر دەنێت بۆ ڕێگری کردن لە دیاردەیە وەک قەدەغەکردنی گەشتکردنیان یان سەپاندنی سنووردارکردنی دراو بەسەر ئەو خوێندکارانەی کە دەیانەوێت لە دەرەوەی وڵات بخوێنن. 
بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی سەنتەری زانستی  نیشتمانی لە ئەمریکا دەریخستووە کە ساڵانە زیاتر لە 180 هەزار دەرچووی زانکۆکانی ئێران بە مەبەستی خوێندن کۆچ بۆ دەرەوەی وولات دەکەن، پاس تەواوکردنی خوێندنەکەشیان  زۆربەیان ناگەڕێنەوە چونکە کۆچکردن بۆ ئێرانیەکان بۆتە تاکە ڕێگا بۆ گەڕان بەدوای ئاسۆیەکی فراوانتر بۆ کار و ژیان دوای ئەو قەیرانانەی لە ووڵات  ڕووبەڕوویان بۆتەوە. 
نادر وەهابی، توێژەر لە کاروباری کۆچبەران لە پەیمانگای باڵای زانستە کۆمەڵایەتییەکان لە پاریس ڕوونیکردەوە "ڕێژەی بێکاری لە ئێران زۆر زۆرە، بەڵام کێشەی سەرەکی کۆچبەران ئابووری نییە، بەڵکو سیاسییە، بەتایبەتی بۆ خوێندکاران". هەروها بە ئاماژەکردن بۆ خوێندکاران و توێژەران  وتیشی "ئازادی رادەربرین هۆکاری کۆچکردنیانە نەک رؤیشتن بۆ خوێندن''
وەهابی وتیشی لە رابردوودا خوێندکارانی ئێرانی بۆ خوێندن وڵاتیان بەجێدەهێشت و دواتر دەگەڕانەوە ، بەڵام ئێستا کاتێک قوتابیان دێنە ئەوروپا بۆ خوێندن، تەنها لە 10٪  بۆ 15 ٪یان دەگەڕێنەوە بۆ ئێران ، هاوکات وتی ئەمە کێشەگەورەیە کە بۆ یەکەمجار لە مێژووی هاوچەرخی ئێراندا ڕوودەدات، چونکە ژمارەیەکی زۆر لە خوێندکاران نایانەوێت بگەڕێنەوە وخوازیارن  لە دەرەوەی وڵات بەردەوام بن لە کارکردن. 
بەگوێرەی خەمڵاندنەکانی بانکی جیهانی بۆ ساڵی 2003، ڕێژەی بێکاری گەنجان لە ئێران لە 27٪ تێپەڕاندووە.
بەگوێرەی هەمان ڕاپۆرت، یەکێک لەو کەرتانەی بەهۆی کۆچکردنەوە  زۆرترین زیانیان بەرکەوتووە کەرتی تەندروستییە کە بە دەست کرەمی پزیشک و پەرستارانەوە دەناڵێنێت. 
بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ڕوانگەی کۆچبەرانی ئێران لە تاران، ئارەزووی کۆچکردن لە نێو لە 40٪خوێندکاران و دەرچووانی زانکۆ زۆر بەرزە و لە نێو 26٪ لە سەدا بەرزە.
لە راپۆرتی ساڵی 2022دا، ڕوانگەکە ئاماژەی بەوەدا کە ئارەزووی کۆچکردن لە نێو٥٣٪ پرۆفیسۆر و توێژەران و43٪ خاوەن کارە بچووکەکان "زۆر بەرزە". 
سەنتەری توێژینەوەی دیاسپۆرای ئێرانی کە سەر بە زانکۆی سان فرانسیسکۆیە لیستی ناوی ئەو ووڵاتانەی بڵاو کردۆتەوە، زۆرترین ئێرانیەکان کۆچی بۆ دەکەن لە پلەی یەکەمدا ئوسترالیایە و دوای ئەویش هەنگاریا، بەریتانیا، تورکیا، لاتڤیا، کەنەدا، دانمارک و ئەڵمانیا دێن. 
وەهابی لە درێژەی قسەکانیدا گوتی" 45 ساڵ لەمەوبەر لەگەڵ هاتنی ڕژێمی خومەینی ٥،  ئێران شەپۆلی کۆچکردنی بە خۆیەوە بینی، دواتر لە ساڵانی نێوان 1981 بۆ 1984پاش لە سێدارەدانی زیاتر ٤٠٠٠ کەس  شەپۆلێکی  دیکەی کۆچی ئێرانیەکان هاتە ئاراوە، لە سالانی شەڕی نیوان ئێران و عێراق و لە کۆتایی نەوەدەکان، وڵات شەپۆلێکی گەورەی سەرکوتکردن بەخۆیەوە بینی، ئەوەش هۆکاری زیادبوونی کۆچکردن بوو لە وولات. 
ڕاپۆرتە ناوخۆیی و نێودەوڵەتیەکانیش ئەوەیان ئاشکرا کردووە کە کۆچکردن لە نێو کەمایەتییە ئاینی و نەژادییەکان لە ئێستادا بەرەوزیاتربوون دەڕوات ،چونکە  دەسەڵاتداران سنوورداریان بەسەر بەهاییەکان، مەسیحییەکان و کورد، عەرەب ، کەمینەکاندا لە بوارەکانی کار و پەروەردەدا سەپاندووە و بەلوچەکانیش ڕووبەڕووی پەراوێزخستنی سیاسی دەبنەوە.
لەم بارەیەوە نوێنەری پارتی کۆماری ئازەربایجانی باشوور ئاراز یۆردسڤین گوتی "ڕژێمی ئێران کە لە ساڵی 1979 بە سەرۆکایەتی ئایەتوڵڵا خومەینی دەسەڵاتی گرتە دەست ، ووڵاتی لە نەتەوەی بوونەوە گۆڕیوە بۆ دەوڵەتێک کە کەمایەتییەکان دەچەوسێنێتەوە. 
ئاراز وتیشی: "ئەوەی ئەمڕۆ دەیبینین ڕژێمی خومەینی کە دەسەڵاتی قۆرخ کردوە هەموو نەتەوەکانی غەیرە فارس دەچەوسێنێتەوە" ئەهواز و عەرەب شیعە و سوننە و بەلوچییەکان هەموویان ڕووبەروی چەوساندنەوە پاکتاوکاری هاتووە. 
بەگوێرەی نوێنەری پارتی کۆماری ئازەربایجانی باشوور، بەهاییەکان لە ئێران هیچ مافێکیان نییە و عەلەوییەکان کە لە مافە مرۆییە سەرەتاییەکان بێبەش کراون.
ڕێکخراو ناوخۆی و جیهانیەکان چەندین ڕاپۆرتیان لەسەر بارودۆخی کەمایەتیەکان لە ئێران بڵاوکردۆتەوە،  بەهۆی ئەو "جیاکارییە" دەسەڵاتدارانی ئێران لە بەرامبەر کەمایەتیەکان و نافارسەکان ئەنجام دەدەن  .