بەنداوەكانى عێراق پێنچ ملیار مەترسێجا ئاویان تێداماوە

پوختە

عێراق بەرەو قەیرانێکی بێ وێنەی ئاو دەڕوات، ئاوى خەزانە ستراتیژییەکان لە بەنداوەکاندا بۆ ئاستێکی مەترسیدار دابەزیوە کە لە ماوەی دەیان ساڵدا هاوشێوەى نەبوە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی قەیرانێکی ئاڵۆزە کە تێیدا هۆکارەکانی گۆڕانی کەشوهەوا لەگەڵ فشارەکانی وڵاتانی وەك توركیاو ئێران و تارادەیەكیش سوریا هاوكات لەگەڵ لاوازیی بەڕێوەبردنی ناوخۆییدا یەکدەگرنەوە.

لەم چوارچێوەیەدا، داتا فەرمییەکان و خەمڵاندنی توێژینەوەکان زانیاریى مەترسیدار دەخەنەڕو، لەکاتێکدا ئاستى ئاوى گلدراوە لە بەنداوەكانى عێراق لەئێستادا لە 5 ملیار مەتر سێجا زیاترنییە.

پەرلەمانتاران چى سەبارەت بە بەنداوەكانى موسڵ و حەدیسەو دوكان و دەربەندیخان دەڵێن؟

بەپێی لێدوانى پەرلەمانتاران بەتایبەتى ئەوانەى ئەندامى لیژنەى كشتوكاڵ و ئاو و هۆڕەكانن، تواناکانی دیزاین و لەخۆگرتنى چەندین بەنداوی گەورەى وەک موسڵ (11.11 ملیار م3)، حەدیسە (8.3 ملیار م3)، دوکان (6.97 ملیار م3)، و دەربەندیخان (3 ملیار م3)؛ نیشان دەدەن، کە توانای تیۆریی بەردەست بۆ ئەم چوار بەنداوە لە 29 ملیار م3 تێدەپەڕێت، بەڵام بە هەمویان تەنها (5 ملیار م3) ئاویان تێدا ماوەو ئەم ناتەباییەش ناهاوسەنگيی قوڵی نێوان تواناى تیۆريی و توانای ڕاستەقینە نیشاندەدات.

سائیر ئەلجبوری، ئەندامی لیژنەی کشتوکاڵ و ئاو و هۆڕەكان لە پەرلەمانى عێراق؛ لە لێدوانێكى دا بۆ میدیا عێراقیییەكان سەبارەت بە پرسی ئاو ئاماژەى بەوەدا؛ گرنگە ڕاستییەکان بۆ ڕای گشتی ئاشکرا بکرێت، چونکە راى خەڵك نوێنەرایەتی ئەولەویەتێکی نیشتمانیی دەکات. هاوكات جەختیشی لەوەکردەوە کە ئەوەی ڕودەدات "ڕەنگدانەوەی قەیرانێکی ڕاستەقینەیە" و بەهۆی بەکارهێنانی بەربڵاوى ئاوی خواردنەوە بەشێوازێكى ناڕێك و بێ پلان،  ئاودێریکردنی باخەکانی میوەو ناوچە كشتوكاڵییەكانیش كەمبۆتەوەو دواجار قەیرانێكى گەورەو مەترسیدار دەهێنێتە ئاراوە.

ئامارى مەترسیدارى دەریاچەى حەمرین چیمان پێدەڵێت؟

دەستنیشانکردنى ئامارى مەترسیدارى دەریاچەى حەمرین لەلایەن كۆمەڵێك توێژینەوەى ناوخۆییەوە پشتڕاستكراوەتەوەو توێژەران لە لێكۆڵينەوەكانیاندا ئەوەیان خستۆتەڕو كە لە نێوان ساڵانی 2021 بۆ 2022؛ دەریاچەی حەمرین نزیکەی 99%ی توانای كۆگاكردنى ئاوى لەدەستداوە، ئەم داتایانە لەبەریەكهەڵوەشانى سیستمى ئاوى عێراقی دەخاتەڕو كە سەرەڕاى دو روبارى گەورەو چەندین بەنداوى فراوان، بەڵام بێ ئاویى بۆتە هەڕەشەیەكى مەترسیدار لەسەر ئەو دانیشتوانە زۆرەى ساڵانە بەبێ هیچ پلانێكى هۆشیاركەرەوە زیاددەكات.

ئەلجبوری لە درێژەى لێدوانەكەى دا ئەوەى رونكردەوە كە کۆی گشتى بڕی ئاوى گەیشتو لە تورکیاوە لە 150 مەتر سێجا لە چرکەیەک تێناپەڕێت، لەکاتێکدا پێویستی ڕاستەقینەی عێراق لە نێوان 750 بۆ 800 مەتر سێجا لە چرکەیەکدایە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ کەلێنێکی گەورە کە وڵاتەکە ناچار دەکات سود لە یەدەگەکانی وەربگرێت.

ئەم داتاو ژمارانە چۆن ئاشكرابون؟

ئەم داتا و ژمارانەى كە لە ئێستادا بەردەستن، ڕەنگدانەوەی ئەو جیاوازییە لە لێشاوی خاوبونەوەى ئاوى گەیشتودا لە توركیاوە؛ کە لە ڕاپۆرتەکانی هاوینی 2025دا ئاشکرابون، لە کاتێکدا ئەنقەرە ڕایگەیاند لە مانگەکانی تەمموز و ئابدا 400 مەترسێجا لە چرکەیەکدا پەمپ دەکات، لایەنی عێراقی پشتڕاستیکردەوە کە لێشاوی ڕاستەقینە لە 120 مەترسێجا لە چرکەیەکدا زیاتر نەبوە.

لەلایەكى ترەوە شرۆڤەكارانى بوارى هایدرۆلۆژى ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەم ناتەباییە ڕاستەوخۆ دەگۆڕێت بۆ ڕژانی بەردەوامی یەدەگە ستراتیژییەکان، چونكە بەهەمان شێوە داتاکانی بەهاری هەرێمی کوردستان دەریدەخەن؛ کە کۆی گشتی عەمبارکردنی ئاوى بەنداوەكان گەیشتۆتە 3.6 ملیار م3، لەگەڵ ڕێژەی پڕکردنەوەی جیاواز (دەربەندیخان ~62%ی ساڵی پێشو، دوکان ~50%ی ساڵی پێشو، دهۆك ~80%ی ساڵی پێشو).

هاوكات پسپۆڕان ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەمە تیشکدەخاتە سەر جیاوازيی جوگرافیای نێوان سەرچاوە و خواست، هاوكات چینێکی نوێی ئاڵۆزیی بۆ بەڕێوەبردنی پرسەکەش زیاد دەکات.

سەبارەت بە هەڕەشەی فشارە ئابورییەکان، ئەلجبوری وتیشی: تورکیا ئەو بەڵێنانەى بە بەغداى داوە جێبەجێى نەكردوە، ئەمەش وای لێکردین زیاتر لە جارێک كارەكانى 600 كۆمپانیاى توركى لە عێراق رابگرین؛ بۆ ئەوەی هاوسەنگی بەرژەوەندییەکان دروستبکەین و پاڵ بە ئەنقەرەوە بنێین بڕێكى زیاتر لە ئاو بۆ عێراق بەربداتەوە.

ئەم گوتارە ڕەنگدانەوەی گۆڕینی پرسی ئاوە بۆ کارتێکی دانوستان کە سنوری سیاسەتی ئاو تێدەپەڕێنێت و گۆڕینیشیەتى بۆ توخمێک كە هاوکێشەی پەیوەندییە ئابوری و سیاسییەکان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا، ئاڵۆزتر دەكات.

هاوكات، قەیرانی ئێستای بەنداوەكان سنوردار نییە بە توانای هەڵگرتنی 5 ملیار مەتر سێجا لە ئاو، بەڵکو بەو پێکهاتە ئاڵۆزەی کە بەرهەمی هێناوە، وەك؛ کەمی دابینکردنی دەرەکی کە دەکەوێتە ژێر ئیحراجی وڵاتانی سەرەوە وەك توركیاو تا رادەیەكیش سوریا، لەگەڵ توانای هەڵگرتنی ئاو کە بەهۆی وشکەساڵیی و كەمبارانییەوە بەردەوام ئاوى كۆگاكراو بەكاردەهێنرێت و لە بڕى یەدەگ كەمدەكات، حكومەت لەم پرسەدا ناچارە بۆ دەستەبەرکردنی پێداویستییە سەرەتاییەکان، سود لەو بڕە ئاوە یەدەگە وەربگرێت كە بەرەو كۆتایى دەچێت.

دواجار، بە لەبەرچاوگرتنی ئەم واقیعە، پرسی ئاو چیتر پرسێکی دواخراو نییە، بەڵکو تەحەددایەکی ستراتیژییە کە پەیوەندی بە خۆراک و تەندروستی و ئاسایشی ئابورییەوە هەیەو  بە وتەی شارەزایانیش بێت ئاییندەی ئاوی عێراق پشت بە دو ڕێگای هاوتەریب دەبەستێت: یەكەمیان، دیپلۆماسیەتى توند کە گەرەنتی پابەندبونە نێودەوڵەتییەکان دەکات، دوەمیشیان؛ بەرنامەی بەپەلەی ناوخۆیی بۆ باشترکردنی کارایی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان و کەمکردنەوەی بەفیڕۆدان، كەواتە لێرەدا ئاو نابێتە تەنها سەرچاوەیەک، بەڵکو دەبێتە پێوەرێک بۆ توانای دەوڵەت بۆ پاراستنی ئێستای خۆی و دەستەبەرکردنی مانەوەی نەوەکانی داهاتو.