كۆچى لێشاوى عەرەب لە هۆڕەكانەوە بۆ كوردستان بەڕێوەیە

پوختە

پاش ئەوەى دەزگاى ئیرادە لە راپۆرتەكانى پێشوى دا چەند جارێك ئاماژەى بەوەدا كە بەهۆى قەیرانى كەمئاوییەوە شەپۆلێكى نوێى ئاوارەبون لە پارێزگاكانى ناوەڕاست و باشورى عێراقەوە بەرەو هەرێمى كوردستان دەستپێدەكات، لە ئێستادا هێڵە گشتییەكانى ئەو مەترسییە خەریكە وردە وردە تۆخ دەبێتەوە.

بەپێى راى پسپۆڕانى بوارى ژینگەو هایدرۆلۆژى، عێراق شایەتی شەپۆلێکی نوێی ئاوارەبونە، ئەم کۆچکردنە بەھۆی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان و کۆنتڕۆڵکردنی بەشێک لە شارەکانی عێراق لەلایەن داعشەوە نییە، کە تا ئێستا چارەسەرنەکراون، بەڵکو بەھۆی خراپتربونی کێشەی وشکەساڵی و کەمی ئاوەوەیە.

چاودێرانی ژینگە، هەڕەشەی وشکەساڵيی بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایش و سەقامگیريی و ئابوریی وڵاتەکە وەسف دەکەن و وەک هەڕەشەی داهاتوى سەر عێراقى دەبینن، ئەگەرچى لە ئێستادا تا رادەیەك وڵاتەكە بەسەر هەڕەشەی تیرۆردا زاڵ بوە.

سەرەتاى قەیران و گرفتى ئاو چۆن دەستیپێكرد؟

ماوەى چەند ساڵێكە؛ سەختیی وشکەساڵی لە عێراق بەهۆى بەردەوامبونى گۆڕانی کەشوهەوا و کەمی بارانبارین لە ناوخۆی عێراق و بەرنەدانەوەى ئاو لەلایەن لە وڵاتانی دراوسێوە بەشێوەیەكى كاریگەر زیادیکردوە، لەوەش گرنگتر، وڵاتانی سەرەوە (تورکیا و ئێران) بڕی ئاوی تەرخانکراویان بۆ عێراق بەجۆرێك كەمكردۆتەوە كە سەقامگیریى ناوخۆیى تێپەڕاندوە، ئەمەش وایکردوە شارەكانى ناوەڕاست و باشورزۆرترین کاریگەريی ئەو کێشەیەیان لەسەر بێت.

هاوکات پسپۆڕان کاریگەرییە توندەکانی عێراق لەسەر قەیرانی وشکەساڵيی و کەمبونەوەی سەرچاوە ئاوییەکانی دەگەڕێننەوە بۆ خراپ بەڕێوەبردنی پرسی ئاو لەلایەن حکومەتی عێراقەوە لەماوەی دو دەیەی ڕابردودا و نەگرتنەبەری هیچ ڕێوشوێنێک بۆ کەمکردنەوەی قەیرانی ئاو، وەک وڵاتانی دیکە.

لە ئەنجامی وشکەساڵيی؛ چەندین پارێزگای باشور لە ماوەی دو ساڵی ڕابردودا شایەتی شەپۆلی یەک لە دوای یەکى ئاوارەبون بون، لە کاتێکدا کۆچکردن بەردەوامە لە گەڕان بەدوای ئەو شوێنانەی کە ئاوی بەردەستیان هەیە.

ئامارەكانى كۆچ و كۆچبەرانى نەجەف چیمان پێدەڵێت؟

بەڕێوەبەرایەتى کۆچ و كۆچبەرانى نەجەف لە بڵاوكراوەیەك دا ئاماژە بەوەدەدات كە تەنها لەشارى نەجەف بەهۆی بیابانبون و وشکەساڵییەوە شەپۆلێکی نوێی ئاوارەبونی ناوخۆیی ترسناك دەستیپێكردوەو لە هەمان كاتدا لە پارێزگا و شارەكانى تریشەوە لە هاوكێشەیەكى پێچەوانەدا رو لە نەجەف دەكەن.

ڕەعد ئەلتوفەیلی، بەڕێوەبەری کۆچ و كۆچبەرانى نەجەف، لە بەیاننامەیەکدا کە ئیرادە بەدواداچونى بۆكردوە؛ ڕایگەیاندوە، لەساڵی 2023ەوە پارێزگاکە 742 خێزانی ئاوارەی وەرگرتوە، کە زۆربەیان خەڵکی شارى "دیوانیە"ن، ئەوەش بەهۆی نزیکییە جوگرافییەکەی لە نەجەفەوە، ناوبراو ئاماژەی بەوەشکردوە، ئەم خێزانانە بەهۆی بیابانبون و وشکەساڵییەوە زەوییە کشتوکاڵییەکانیان لەدەستداوە.

لەلایەكى ترەوە حەیدەر سەعدی جێگری پارێزگارى زیقار لە لێدوانێكى دا بۆ میدیا عێراقییەكان ئەوەى دوپاتكردۆتەوە، کە هۆڕەكانى پارێزگاکە شاهیدی شەپۆلێکی بێ وێنەی ئاوارەبونی بەکۆمەڵن، زیاتر لە دە هەزار خێزان ناچاربون گوندەکانیان بەجێبهێڵن و ڕو لە ناوچەکانی نزیک ڕوبارەکان یان ناوەندی شارەکان بکەن، كە بێگومان ئەمەش بەهۆی خراپتربونی دۆخى وشکەساڵيی و کەم ئاوییەوە رودەدات.

وشكەساڵیى هۆڕەكان چ زیانێكى لە ئاژەڵەكان داوە؟

جێگری پارێزگارى زیقار لە درێژەى لێدوانەكەى دا رونیكردەوە، دەسەڵاتی پەیوەندیدار گیانلەدەستدانی زیاتر لە 14 هەزار سەر گامێشیان تۆمارکردوە، کە سەرچاوەی ئابوریی سەرەکین بۆ دانیشتوانی هۆڕەكان، لەبەرئەوە، ئەوەی ڕودەدات تەنها لە زیانە ئابورییە ڕاستەوخۆکاندا سنوردار نییە، بەڵکو مەترسییەکی جیددی لەسەر خۆراک و ئاسایشی کۆمەڵایەتی لە باشوری عێراق دروستدەکات.

هاوكات ناوبراو ئەوەشى خستەڕو؛ ماسیگرەکان وازیان لە پیشەی ماسیگرتن هێناوە کە لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر وەك میراتێك بۆیان ماوەتەوە، هەندێکی دیکەش دوای لەدەستدانی سەرچاوە سروشتییەکانی بژێوی ژیانیان پەنایان بردۆتە بەر گەڕان بەدوای کارێکی پەراوێزخراودا لە شارەکاندا.

لەلایەكى ترەوەو لە پارێزگاى میسان، سەرچاوە ڕۆژنامەوانيیەکان ئەوەیان پشتڕاستكردۆتەوە كە  20 لقى روبارەكانى ناحیەى "ئەلمەشرەح" لە ڕۆژهەڵاتی پارێزگاکە بە تەواوی وشکبون، ئەمەش ئاماژەیە بۆ مەترسيی ئەوەى کە ئەمساڵ وشکەساڵيی فراوانتر دەبێت و هاوكات ئاوارەبون و كۆچیش زیاتر دەبێت.

بۆچى لێشاوى كۆچەكە رو لە كوردستان دەكات؟

 پسپۆڕانى بوارى ژینگە پێیانوایە بەهۆى ئەوەى پلەكانى گەرما لە شارەكانى كوردستان لەچاو پارێزگاكانى باشوردا نزمترەو هاوكات كوردستان سروشتێكى لەبارو ناوچەیەكى زۆرى شاخاويی هەیە كە كانى و كارێزى زۆرترى تێدایە بە بەراورد بە هۆڕو دەشتە لیتەنییەكانى پارێزگاكانى ترى عێراق، لەبەرئەوە شوێنێكى لەبارترە بۆ ژیان لە روى چۆنێتى ئیدارەدانى سامانى گرانبەهاى ئاوەوە، ئەگەرچى تا رادەیەك وشكەساڵیش روى لە پارێزگاو ناوچەكانى هەرێم كردوە، بەڵام بەشێوەیەكى گشتى كۆچى ناوخۆیى لەبەر وشكەساڵیى هەرێمى نەگرتۆتەوە.

لەلایەكى ترەوە وشکبونەوەی ئەو ڕوبارانەى ناوەڕاست و باشور ئاماژەیەکی مەترسیدارن بۆ کەموکوڕییەک لە بەڕێوەبردنی دابەشکردنی ئاو لە پارێزگاکاندا، کە دەبێتە هۆی ناڕەحەتى زیاتر و گەورەترکردنی قەیرانە ئابوری و ژینگەییەکان، کە دوبارە مەترسیی لەسەر زەوییە نیشتەنییەكان و هۆڕەكان دروستدەکات.

شارەزایانى ژینگە پێیانوایە وشکبونەوەی ڕوبارەکانى ناوەڕاست و باشورى عێراق بە پلەی یەکەم بەهۆی بڕینی ئاوی ئێرانەوەیە، ئەوان جەخت لەوەدەكەنەوە کە لایەنی عێراقی سەبارەت بەم بابەتە چاوپۆشی لەو فشارانە دەکات كە پەنجەى تۆمەت بۆ سەر ئێران رادەكێشێت.

لێدوانى پەرلەمانتاران و بەرپرسان سەبارەت بەو قەیرانە مرۆییە چییە؟

زوزان کۆچەر ئەندامی لیژنەى كشتوكاڵ و ئاو لە ئەنجومەنى نوێنەران دەڵێت: پرسی ئاو بۆتە پرسێکی گرنگ و ئاڵۆز، ڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر ئابوری عێراق و ئاسایشی خۆراک و ئاوی عێراق هەیە، ئاماژەی بەوەشکردوە، بەهۆی هۆکارە دەرەکییەکانی پەیوەست بە کەمبونەوەی پەمپكردنى ئاو لە وڵاتانی دراوسێوە، هەروەها هۆکارە ناوخۆییەکان بەهۆی نەبونی بەڕێوەبردنی دروستەوە، كەمبونەوەیەكى مەترسیدار لە سەرچاوەکانی ئاودا بەدیدەكرێت.

لای خۆیەوە پەرلەمانتار موزر ئەلكەڕەوى هۆشداریى دا لەوەی وڵاتەکە دەچێتە خراپترین ساڵى بێ ئاویى و وشکەساڵییەوە لەماوەی نزیکەی سەدەیەکدا، ئەو سەرلەنوێ هۆشداریشی دا لە کاردانەوەی جیددی کەمبونەوەی یەدەگی ئاو و کەمبونەوەی ئاستى ئەو سامانە مرۆییە بۆ ئاستێکی مەترسیدار.

ئەلكەڕەوى لە لێدوانێكى دا بۆ تۆڕى "ئەلساعە" وتوشیەتى: عێراق گەیشتۆتە قۆناغێکی مەترسیدار، توندترین قۆناغە لەماوەی 100 ساڵى رابردودا، وشکەساڵيی وەك سێبەرێکی قورس باڵى بەسەر کۆمەڵگادا كێشاوە، هاوكات بۆتە هۆى خۆپیشاندان و ئاوارەبونی ناوخۆ و لەدەستدانی بژێوی ژیان لە کەرتەکانی کشتوکاڵ و ئاژەڵداریی و راوە ماسى دا.

ئەنەس ئەلتائى، شارەزا و چالاکوانی ژینگە، پێیوایە عێراق ڕوبەڕوی مەترسیی ڕاستەقینەی وشکەساڵيی و کەمیی ئاو بوەتەوە، ئەمەش ڕاستەوخۆ کاریگەريی لەسەر بچوکبونەوەی ناوچە کشتوکاڵییەکان و زیادبونی کۆچ و ئاوارەبون لەو ناوچانە دروستکردوە؛ کە زۆرترین زیانیان بەرکەوتوە بەهۆی قەیرانی ئاوەوە. هۆشداریشیدا لەوەی کە خراپتربونی قەیرانەکان، عێراق بەرەو ئاستێک ببات کە زۆرێک لە شارەکان بەتایبەتی باشور ئاوی خواردنەوەیان نەبێت.

ئەو شارەزایەى ژینگە ئەوەشى خستۆتەڕو كە بەهۆی قەیرانی ئاوەوە زەنگی ئاگادارکردنەوە لە عێراق دەستیپێکردوەو ئەم قەیرانە لەماوەی سێ ساڵی ڕابردودا رۆژ بە رۆژ خراپتر بوە.

لای خۆیەوە عادل موختار پسپۆڕو راوێژكار لە بوارى بەنداو و ئاو، لە لێدوانێكى رۆژنامەوانیى دا ئەوە دوپاتدەکاتەوە کە قەیرانی ئاوی عێراق تاڕادەیەکی زۆر بەهۆی خراپ بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکانەوەیە، بەتایبەتی کە عێراق لەماوەی دو ساڵی ڕابردودا ئاوی بەرچاوی لە تورکیاوە وەرگرتوە، کە دەگاتە نزیکەی دو هەزار مەتر سێجا لە چرکەیەکدا.

جێى ئاماژەیە، پێشتر لیژنەی کشتوکاڵ و ئاوی ئەنجومەنی نوێنەران هۆشدارییەکی بەپەلەی سەبارەت بە خراپتربونی قەیرانی ئاوی وڵاتەکە بڵاوکردەوە، هاوكات هۆشداریى دا لە کاردانەوەی جیددی کە کاریگەری لەسەر ئاو و ئاسایشی خۆراک دەبێت و مەترسیش لەسەر داهاتوی ناوچە فراوانەکانى باشور بەتایبەت هۆڕەكان دروستدەکات.