ڕێککەوتنە گرانبەهاكەى چین و عێراق لە ژێر پرسیاردایە

پوختە

هەرچەندە زیاتر لە پێنج ساڵ بەسەر جێبەجێکردنی ڕێککەوتنی عێراق و چین تێدەپەڕێت کە بە پرەنسیپی "نەوت بۆ ئاوەدانکردنەوە" ناسراوە، بەڵام تاوەكو ئێستا مشتومڕەکانی بە توندی لە بازنەی ئابوری و سیاسی دا ئامادەن.

لێکدانەوەى جۆراوجۆر بۆ تواناى بەجێگەیاندنى پرۆژەكە هەیە، هەندێک وەک پڕۆژەیەکی ستراتیژیی بۆ ڕزگاربون لە پشتبەستنی ئابوری عێراق بە ڕۆژئاوا سەیری دەکەن، هەندێکی دیکەش بە نمونەیەکی دیکەی گرێبەستە ناڕونەکانى دەزانن کە لێپرسینەوە و جێبەجێکردنی جددییان نییە.

لە رێككەوتنەكەدا عێراق سەقفى بەشداریكردن بە نەوت تا چەند بەرزدەكاتەوە؟

لە چوارچێوەی چاودێریکردنی ئەدای دارایی ڕێککەوتنەکەدا، نەبیل مەرسومی پسپۆڕی ئابوری لە پۆستێکدا لە پەیجی فەرمی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک نوسیویەتى: عێراق سەقفی بەشداریكردن بە نەوتی خۆی لە ڕێککەوتنەکەدا بەرزکردۆتەوە بۆ هاوتای 150 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، هەروەها داهاتی دانراو لە هەژمارە تایبەتەکەیدا لە ماوەی پێنج مانگی یەکەمی ساڵی 2025دا گەیشتۆتە 2.644 ترلیۆن دینار.

مەرسومى، ئاماژەى بەوەشداوە كە ئەم ژمارانە سەرەڕای گرنگییەکانیان، بەڵام تەنها لە چوارچێوەیەکی فراوانتردا دەتوانرێت تێبگەین کە ڕۆشنایی دەخاتە سەر پاشخانی ڕێککەوتنەکە و پرسەکانی جێبەجێکردنی و کاردانەوەی جیۆپۆلەتیکی، بە تایبەت لە ژێر ڕۆشنایی ئەو گرژییە ڕانەگەیەندراوەی کە لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمریکادا دروستیکردوە.

رێككەوتنەكە كەى واژۆكرا وردەكارییەكەى چییە؟

ڕێککەوتنی عێراق و چین بۆ یەکەمجار لە مانگی ئایاری 2018 لە چوارچێوەی ڕێککەوتنی هاوکاری نێوان هەردو وڵات واژۆ کرا، پێش ئەوەی لە مانگی ئەیلولی 2019 لە سەردانەکەی عادل عەبدولمەهدی سەرۆک وەزیرانی ئەوکات بۆ پەکین بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە.

لە ڕێککەوتنەکەدا هاتوە کە عێراق ڕۆژانە 100 هەزار بەرمیل لە هەناردەکردنی نەوتی سەرەتایی تەرخان دەکات و داهاتەکەی دەخرێتە سەر هەژمارێکی تایبەت کە وەزارەتی دارایی عێراق و بانکی ناوەندی بە هاوبەشی بەڕێوەی دەبەن. ئەو ئەکاونتە بۆ دابینکردنی دارایی ئەو پرۆژانەى گەشەپێدان بەكاردەهێنرێت کە لەلایەن کۆمپانیا دەوڵەتییە چینییەکانەوە جێبەجێ دەکرێن.

واژۆکردنی ڕێککەوتنەکە لە چوارچێوەی بەستێنێکی سیاسی هەستیاردا بو، کە بە ساردبونەوەی ڕونی پەیوەندییەکانی عێراق و ئەمریکا و بەرزبونەوەی نفوزی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، سەریهەڵدا، لەو چوارچێوەیەشدا بە وتەی چاودێرانى سیاسی ڕێککەوتنەکە وەک هەوڵێک بۆ فراوانکردنی پەراوێزی مانۆڕی عێراق لە دەرەوەی نفوزی ئەمریکا لێکدرایەوە، ئەمەش بوە هۆی پەرەسەندنی زەوتکردنى بەرژەوەندییە ئابورى و سیاسییەكانى ئەمریکا، کە دواتر وەک فشارێکی ڕانەگەیەندراو بۆ وازهێنان یان کەمکردنەوەی جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکە دەرکەوت.

پێکهاتەی ڕێککەوتنەکە و میکانیزمی جێبەجێکردنەكەى چۆنە؟

ڕێککەوتنەکە لە چەند پێکهاتەیەکی دارایی و تەکنیکی پێکدێت، دیارترینیان بریتین لە:

یەكەم: هەناردەی نەوتی عێراق بۆ چین بە ڕێژەی 100 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، دواتر بۆ 150 هەزار بەرمیل بەرزبۆتەوە.

دوەم: داهاتی هەناردەکردن لە "حسابی یەکلاکردنەوە" لەژێر چاودێریی هاوبەشی عێراق و چین دادەنرێت.

سێهەم: تەرخانکردنی 10%ی داهاتی مانگانە بۆ دابینکردنی دارایی تایبەت پڕۆژەکانی ژێرخانی ئابورى، کە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە هەڵدەبژێردرێت و لەلایەن کۆمپانیا چینییەکانەوە جێبەجێدەکرێت.

چوارەم: ئەگەری کردنەوەی هێڵی قەرزی چینی، کە لەلایەن کۆمپانیای بیمەی چینی ساینۆشۆر گەرەنتی کراوە، تا سەقفی 10 ملیار دۆلار، تاوەكو لەپێناو خێراکردنی جێبەجێکردنی پڕۆژە گەورەکان بەکاربهێنرێت.

سەرەڕای ئەم پێکهاتە سادەیە، جێبەجێکردنی ڕاستەقینە بە سنورداریى ماوەتەوە، چونكە تەنها یەک پڕۆژەی گەورە لەژێر ناوى ئەم چوارچێوەیەدا تا ساڵی 2025 دەستیپێکردوە، ئەویش دروستکردنی هەزار قوتابخانەیە، ئەمەش لەکاتێکدایە کە بەڕونی نەبونی پڕۆژەی ستراتیژیی گەورە لە کەرتەکانی کارەبا، گواستنەوە، و تەندروستیدا، بەدیدەكرێت.

سروشتى ڕەخنە و گازندەكان لە ڕێککەوتنەکە چیبون؟

بەگوێرەی وتەى شارەزایانی ئابوری ئاگادار لە وردەکارییەکان، ڕێککەوتنی چین و عێراق، لە ساتەوەختی ڕاگەیاندنەکەیەوە، کۆمەڵێک ڕەخنەی پێکهاتەیی لەگەڵدا بوە، کە کاریگەریی لەسەر داڕشتنی و میکانیزمەکانی جێبەجێکردن و دەرئەنجامەکانی دواتر هەبوە. ڕەنگە یەكێك لەو گرفتانە نەبونی شەفافیەتی دامەزراوەیی بوبێت، چونكە دەقی تەواوی ڕێککەوتنەکە بڵاونەکرایەوە، هاوكات وردەکارییەکانیشی نەخراوەتە بەردەم پەرلەمان یان مشتومڕی گشتی لەسەر نەکرا، ئەمەش بوە هۆی دروستبونی کەلێنی نێوان حکومەت لە لایەک و ڕای گشتی و دامەزراوەکانی چاودێری لە لایەکی ترەوە؛ زیاتربێت لەپێشو. ئەم ناڕونییە متمانەی بە پڕۆژەکە تێکدا و پرسیاری جیددی سەبارەت بە میکانیزمەکانی گرێبەستکردن و پێوەرەکانی هەڵبژاردن بۆ کۆمپانیا جێبەجێکارەکان وروژاند.

جگە لەوەش، ڕەخنەی توند لەو پرسە گیرا کە لە چوارچێوەی میکانیزمە ناهاوسەنگەکاندا بە "ڕەهنکردنی سەرچاوە نیشتمانییەکان" دادەنرا. ڕێککەوتنەکە لە بنەڕەتدا پشت بە عێراق دەبەستێت کە داهاتی نەوتی خۆی بەکاربهێنێت بۆ دابینکردنی دارایی ئەو پڕۆژانەی کە لەلایەن چینەوە جێبەجێدەکرێن، بەبێ ئەوەی هیچ پارەیەکی ڕاستەوخۆ یان وەبەرهێنانێکی ڕاستەقینە لە چینەوە بێت بۆ عێراق.

هەندێک لە ئابوریناسان ئەم مۆدێلەیان بە جۆرێک لە "قەرزکردنی پۆشراو" وەسف کردوە، کە زیاتر عێراقى لە هاوبەشییەکی تاکلایەنەدا چەسپاندوە بەبێ ئەوەی بنکەیەکی ئابوری ناوخۆیی هاوتەریب بنیات بنێت.

لەلایەكى ترەوە؛ رێككەوتنەكە رەخنەى ئەوەى لێگیراوە؛ كە بەهۆی خاوبونەوەی ڕواڵەتیی لە جێبەجێکردن و نەبونی کاریگەریی پراکتیکی، سەرەڕای ئەوەى چەند ساڵێکە بڕیارى جێبەجێكردنى دراوەو  سەرەڕای ئەو بڕە پارە زۆرانەشی کە ڕاگەیەندراوە و دەخرێنە سەر حسابی تایبەت، بەڵام ئەو پڕۆژانەی کە لە ڕاستیدا جێبەجێ کراون، لە بازنەی یەک پڕۆژەی پەیوەست بە دروستکردنی چەند قوتابخانەیەکى تێنەپەڕاندوە، کە ئەمەش زۆر کەمترە لەو ئاواتانەی لە سەرەتادا ڕێککەوتنەکەى لەسەر دامەزراوە.

ئەم گازندانە وایانكردوە زۆر کەس پرسیار لە بونی ئیرادەیەکی سیاسی ڕاستەقینە بکەن بۆ جێبەجێکردنی ڕێککەوتنەکە بە شێوەیەکی کاریگەر و بەرهەمدار.