عێراق.. داهاتى وڵات لە دەریاى موچەدا دەتوێتەوە

پوختە

لە ئێستادا عێراق بەدەست قەیرانێکی دارایی دامرکێنەرەوە دەناڵێنێت، بەوپێیەی داهاتی نەوتی وڵاتەکە دەگوازرێتەوە بۆ دەریایەک لە موچە و دەرماڵە، لەگەڵ ئەوەشدا هیچ بوارێک بۆ گەشەپێدان و خزمەتگوزاری نامێنێتەوە.

بە وتەی شارەزایانی ئابوری، زیاتر لە 99%ی داهاتی هەناردەکردنی نەوتی خاو ڕاستەوخۆ دەچێتە سەر خەرجى موچە و قەرەبوكردنەوەكان، ئەمەش بژاردەی سەخت و تاڵ دەخاتە بەردەم حکومەت.

هاوكات، نەبونی هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکان و دابەزینی کشتوکاڵ و پیشەسازی، لایەنى داهات و ئابوری کردۆتە بارمتەی نەوت، كه ئەمەش لەگەڵ هەر لەرزینێک لە بازاڕەکانی جیهاندا مەترسی لەسەر سەقامگیریی دارایی و کۆمەڵایەتی دروستدەكات.

پشت بەستن بە تەنها نەوت چ لێكەوتەیەكى نەرێنى دەبێت؟

نەبیل مەرسومی پسپۆڕی ئابوری هۆشداریدا لەوەی کە پشتبەستنی نزیکەی تەواوی عێراق بە داهاتی نەوت بۆ خەرجییەكانى موچە، توانای پەرەپێدانی ئابوری و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانی تێکدەدات. ناوبراو جەختی لەوەکردەوە لەکاتێکدا کە بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی دارایی؛ هەمو داهاتی نەوت تەنها بۆ پڕكردنەوەى موچە دەڕوات، ئەوا دۆخەكە بژاردەی سەخت و سنوردار دەخاتە بەردەم حکومەت.

مەرسومی لە پۆستێکدا لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک ڕایگەیاندوە، 45 ترلیۆن دینار لە داهاتی نەوت یەکسانە بەو 45 ترلیۆن دینارەی بۆ موچەی فەرمانبەران تەرخانکراوە، ئەمەش بەپێی ئەو هەژمارە داراییانەی وەزارەتی دارایی لە ماڵپەڕەکەی بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 بڵاویکردۆتەوە.

كارەساتى هاوكێشەى بەڵانسى موچەو نەوت بە كوێ گەیشتوە؟

مەرسومی لەو پۆستەى هەژمارى تایبەتى خۆى لە فەیسبوك ئەوەى رونكردۆتەوە كە قەرەبوی فەرمانبەران دەكاتە بڕی 30.025 ترلیۆن دینار، مینحە و کرێ و موچە دەگاتە 2.467 ترلیۆن دینار، موچەی خانەنشینی دەگاتە 9.304 ترلیۆن دینار، موچەی دامەزراوانی فول تایم دەگاتە 367 ملیار دۆلار، تۆڕی پاراستنى کۆمەڵایەتی دەگاتە 2.783 ترلیۆن دینار، کۆی گشتی موچەی خەرجکراو 44.946 تریلیۆن دینار، داهاتی هەناردەکردنی نەوتی خاو دەگاتە 45.283 تریلیۆن دینار، هەروەها ڕێژەی تەغتییەى هەناردەکردنی نەوتی خاو لە کۆی موچەکان دەگاتە 99.2% ئەمەش بەو مانایە دێت نزیکەی هەمو داهاتی هەناردەکردنی نەوتی خاو (دوای لێبڕینی خەرجییەکانی کۆمپانیاکانی مۆڵەتدان و تێچوی ڕێککەوتنی چینی) دابەزیوە بۆ ئەوەی تەنها موچەکان بگرێتەوە.

مەرسومی دۆخەکەی بە "مەترسیدار" وەسفکردو وتی: ئەو دۆخە تواناى گەشەسەندنی ئابوری و پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان بۆ دانیشتوان تێکدەدات، هاوكات پێشنیاری چارەسەریشى بۆ کاردانەوەکانی دۆخی ئێستا خستەڕو.

ئەو پسپۆڕە ئابورییە پێیوایە؛ تەنها دو چارەسەری تاڵ هەیە، یان کارکردن بۆ زیادکردنی داهاتی گشتی، چ نەوت و غەیرە نەوت، یان چاکسازی و داڕشتنەوەی سیستمی موچە بە چارەسەرکردنی پرسی موچەی تایبەت و دوبارە، لەگەڵ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی، کۆنتڕۆڵکردنی دارایی گشتی و عەقڵانیکردنی خەرجییەکان، بەپێچەوانەوە حکومەتی داهاتو ڕوبەڕوی هەڵبژاردەی تری تاڵ دەبێتەوە، لەوانە دابەزاندنى نرخی دینار بەرامبەر بە دۆلار یان سەرلەنوێ چاوخشاندنەوە به پشتگیرییەكانى حکومەت دا، كە هەمو ئەو بڕیارانەش بەداخەوە لە ئەستۆی ئەو کەسانە دەبن کە داهاتی جێگیریان هەیە و هەژارن.

لەلایەكى ترەوە، بەردەوامی پشتبەستنی دەوڵەتی عێراق بە نەوت وەک تاکە سەرچاوەی بودجەی گشتی لە بەرامبەر ئەو قەیرانە جیهانییانەی کە جارجارە بەهۆی کاریگەریی نەوتەوە ڕودەدەن، مەترسیدارە، ئەمەش وڵات ناچار دەکات هەر جارێک لە ڕێگەی قەرزی دەرەکی یان ناوخۆییەوە پەنا بۆ داپۆشینی کورتهێنان ببات، كە هاوكات ئاماژەیەكە بۆ بێتوانایی لە بەڕێوەبردنی دارایی دەوڵەت بە شێوەیەکی کاریگەر و بێتوانایی لە دۆزینەوەی چارەسەری دارایی جێگرەوە.

ئامارەكانى وەزارەتى دارایى عێراق چیمان پێدەڵێن؟

بەپێی ئاماری وەزارەتی دارایی عێراق، 91%ی داهاتی ساڵی ڕابردو لەرێى نەوتەوە بوە، كە دەكاتە  127 ترلیۆن و 536 ملیارو 400 ملیۆن و 812 هەزار دینار، لەکاتێکدا داهاتی نانەوتی 13 ترلیۆن و 237 ملیارو 705 ملیۆن و 728 هەزار دینار بوە.

پێشتر راوێژكارى دارایى سەرۆكوەزیران چ هۆشدارییەكى دابو؟

مەزهەر محەمەد ساڵح ڕاوێژکاری دارایی و ئابوری سەرۆکوەزیران، لە ماوەكانى پێشودا هۆشداریى ئەوەى دابو كە هەژمونێکی مێژویی داهاتی نەوت لە پێکهاتەکانی سامانی بودجەی گشتی ساڵانەی وڵاتدا هەیە، داهاتی نەوت هێشتا نزیکەی 91%ی کۆی داهاتی ڕاستەقینەی ساڵانە لە بودجەی حکومەتدا پێکدەهێنێت، بە بەراورد بە 19%ی داهاتی نانەوتی. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ باڵادەستی ئابوریی تاکە سەرچاوەی نەوت لە پێکهاتەی بەرهەمی گشتیی ناوخۆی عێراقدا، کە لە نێوان 45% بۆ 50%ی بەرهەمی ناوخۆیی ساڵانەدایە، لەبەرئەوە کاریگەریی داهاتی نەوت لەسەر سوڕی ژیانی ئابوری درێژدەبێتەوە بۆ زیاتر لە 85%ی کاریگەریی چالاکییە ئابورییە گشتییەکان.

ئەمەش لە کاتێکدایە کە حکومەت مەیلی دواخستنی ئامادەکردنی خشتەی بودجەی ساڵی 2025ی هەیە، لەجیاتى ئەوەى گرنگی بە بودجەی 2026 بدات.

جێى ئاماژەیە ، سەرباری پێشێلکاری یاسایی و کاریگەرییە نەرێنییەکانی ئابوری و قوڵبونەوەی سەرلێشێواوی ناو وەزارەتەکان و پەکخستنی پڕۆژە خزمەتگوزارییەکان، بە تایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی بەردەوامی نادڵنیایی لە دەوری حیساباتی کۆتایی و زیادبونی فشارە سیاسی و ئابورییەکان لەگەڵ نزیکبونەوەی وادەی هەڵبژاردنەکاندا، بەڵام تا ئێستا هیچ هەوڵێكى جیددى بۆ رێكخستنەوەى ئەو هاوكێشە كارەساتاوییە لە ئارادا نییە، كە تێیدا بڕى داهاتى نەوت یەكسان دەكات بە بڕى خەرجیییەكانى موچە.