دانانای قه‌یوم له‌ ئانوساتی دیالۆگی ئاشتی ڕووی ڕاستی بیركردنه‌وه‌ی توركی له‌به‌رامبه‌ر دیالۆگی ئاشتی ئاشكرا ده‌كات

له‌گه‌ڵ بانگه‌شەی ده‌وڵه‌تی توركیا و به‌تایبه‌ت پارتی دووه‌می ده‌سه‌ڵاتدار پارتی نه‌ته‌وه‌په‌رستی توركیا-مه‌هه‌په‌ بۆ دیالۆگی ئاشتی سەبارەت بە پرسی كورد له‌ توركیا و ده‌ستبه‌رداربوونی كورد له‌ خه‌باتی چه‌كداری و ئاماژه‌كانی سه‌ركرده‌كانی پارتی دادوگه‌شه‌پێدان و پارتی نه‌ته‌وه‌په‌رستی تورك به‌تایبه‌ت ئه‌ردۆگان و دوڵه‌ت باخچه‌لی به‌وه‌ی كورد و تورك له‌ توركیا و ناوچه‌كه‌ مێژوویه‌كی هه‌زار ساڵه‌یان له‌ هاوژیانی هه‌یه،‌ به‌ڵام پێچەوانەی لێدوانەکانیان، بە کردار كورده‌كان هه‌موو ڕۆژێك ڕووبه‌ڕووی سه‌پاندنی ستەم و زۆری دەوڵەتی تورکیا لە نێویاندا سەپاندنی "قه‌یوم" ده‌بنه‌وه‌.

لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا و دوای بڵاوبوونەوەی ده‌نگۆی هاتنی شاندی ئیمڕاڵی بۆ هه‌رێمی كوردستان و هێنانی نامه‌ی "عه‌بدوڵا ئۆجه‌لان" بۆ هه‌ریه‌كه‌ له‌ "مه‌سعود بارزانی" و "بافڵ تاڵه‌بانی"، وه‌زاره‌تی ناوخۆی توركیا "عه‌بدوڵا زێدان"ی هاوسه‌رۆكی گه‌وره‌ شاره‌وانیی "وان"ی له‌ باكووری كوردستان له‌ كاره‌كه‌ی دوورخسته‌وه‌، له‌ جێگه‌ی ئه‌و "ئۆزجان باڵچی" وه‌ك "قه‌یوم" له‌ جێگه‌ی دانا.

 بیانووی ده‌وڵه‌تی تورك بۆ ئه‌م كاره‌ بیانووه‌ نه‌ریتی و ئاماده‌كه‌یه‌ بۆ هه‌ر چالاكییه‌كی سیاسی كورد، ئه‌ندامبوون له‌ ڕێكخستنه‌كانی پەکەکە، کە ئەوان وەک گروپی تیرۆریستی، یان بانگه‌شه‌كردن بۆ تیرۆر كه‌ هه‌موو كوردێك ده‌گرێته‌وه پێناسە دەکەن،‌ بەو پێیەی زۆرینه‌ی جاره‌كان ته‌نیا ڕێكخستن یان به‌شداری له‌ ڤیستیڤاڵێكی هونه‌ری و مۆسیقی كوردیشدا، تۆمه‌تی تیرۆری به‌دوادا دێت و کوردەکان توشی دادگایی کردن و لێپرسینەوە و زیندانی کردنی بەدوادا دێت.

ئێستا لە تورکیا، توركه‌كان له‌یه‌ككاتدا داوای چه‌كدانان له‌ كورد ده‌كه‌ن، واته‌ بانگهێشتیان ده‌كه‌ن تا به‌ڕێگه‌یه‌كی سیاسی و دبلۆماسی له‌ناو توركیادا بوونیان هه‌بێت، به‌ڵام له‌هه‌مان كاتدا له‌ ڕێگه‌ی "قه‌یوم"ه‌وه‌ په‌یامێكی پێچەوانەی دیکە ده‌نێرن، په‌یامێك كه‌ جگه‌ له‌ هیوابڕان به‌ ڕاستگۆیی سیاسه‌تی ده‌وڵه‌ت و پارته‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌كانی توركیا هیچ شتێكی تر ناگه‌یه‌نێت

قه‌یوم چییه‌ و ڕیشه‌ زمانه‌وانی و یاساییه‌كانی چین ؟

قه‌یوم له‌ڕووی ڕێزمانییه‌وه‌ له‌ وشه‌ی عه‌ره‌بی "القیم" واته‌ دانانی كه‌سێك بۆ ئیداره‌دانی كاروبارێك له‌بری ئه‌وانی تر دانراوە. له‌ سەردەمی عوسمانیدا ئاماژه‌ بووه‌ بۆ ئه‌و به‌رپرسانه‌ی كه‌ دامه‌زرێنراون بۆ ئیداره‌دانی ده‌زگاگه‌لێك كه‌ لێپرسراوه‌كانیان دووركه‌وتوونه‌ته‌وه‌ یان له‌كار دوورخراونه‌ته‌وه‌، له‌ زمانی توركی نوێدا وشه‌ی " قەیوم" مانایه‌كی كارگێڕی فه‌رمی وه‌رگرتووه‌، هه‌میشه‌ ئاماژه‌یه‌ بۆ ئه‌و لێپرسراوانه‌ی له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌ داده‌مه‌زرێن یان ڕاده‌سپێردرێن بۆ ئیداره‌دانی ده‌زگایه‌ك یاخود شاره‌وانییه‌ك له‌جیاتی به‌رپرسه‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كان یاخود به‌رپرسه‌ ڕه‌سه‌نه‌كانی. واته‌ دامه‌زراندنی ڕاسپێردراو یان به‌رپرسێكی ئیداری له‌ لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌ بۆ ئیداره‌دانی شاره‌وانییه‌ك یاخود ده‌زگایه‌ك له‌بری به‌رپرسه‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كان. 

له‌ چوارچێوه‌ی سیاسی توركیدا ( قه‌یوم ) وه‌ك نه‌ریت ئاماژه‌یه‌ بۆ دامه‌زراندن و دانانی به‌رپرسێكی حكومی له‌جیاتی سه‌رۆكێكی هه‌ڵبژێردراوی شاره‌وانی، به‌تایبه‌ت "ته‌نیا" له‌ ڕووی مێژووییه‌وه‌ بۆ ئه‌و شاره‌وانیانه‌یه‌ كه‌ پارته‌ كوردییه‌كانی وه‌ك پارتی دیموكراتی گه‌لان "هەدەپە" یاخود پارتی یه‌كسانی و دیموكراتی گه‌لان-ده‌م پارتی له‌ ڕێگه‌ی ده‌نگی خه‌ڵكییه‌وه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به‌ده‌ستییان هێناوه‌. 

مێژووی قه‌یووم له‌ توركیا

یاسای سه‌پاندنی قه‌یوم به‌سه‌ر شاره‌وانییه‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كاندا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ماوه‌كانی پێشوو له‌ توركیا، به‌تایبه‌ت بۆ ساڵی ( 1982 )، به‌ڵام مانا سیاسییه‌ سه‌ركوتكه‌ره‌كانی بۆسه‌ر كورد ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ دوای سه‌پاندنی یاسایی حوكمی عورفی له‌ساڵی ( 2016 ).

له‌ مادده‌ی ( 127 ) ده‌ستوری توركیا كه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ساڵی ( 1982 ) و تایبه‌ته‌ به‌ ڕێكخستنی كاروباری شاره‌وانییه‌كان ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات كه‌: "ئه‌م یاسایه‌ ماف ده‌دات به‌ ده‌وڵه‌ت كه‌ كاری سه‌رۆك شاره‌وانییه‌كان هه‌ڵپه‌سێرێت ئه‌گه‌ر لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی یاسایی له‌دژیان له‌ ئارادابوو"، به‌ڵام ئه‌م یاسایه‌ به‌هیچ جۆرێك ئاماژه‌یه‌كی تێدا نه‌بوو بۆ ده‌ستپێله‌كاركێشانه‌وه یاخود گۆڕینیان به‌ كه‌سانی تری دامه‌زرێنراو له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌.

یاسای سەپاندنی "قەیوم" له‌دوای هه‌وڵی كوده‌تاكه‌ی سه‌ر ئه‌ردۆگان له‌ ساڵی 2016 دا هه‌مووار كرایه‌وه‌، له‌ سێپته‌مبه‌ری ( 2016 ) دا حكومه‌تی توركیا مه‌رسوومێكی تایبه‌تی به‌ حوكمی عورفی ده‌ركرد كه‌ ژماره‌ ( 674 )ی له‌سه‌ر بوو، به‌مشێوه‌یه‌ مادده‌ی ( 45 )ی یاسایی شاره‌وانییه‌كان به‌ ژماره‌ ( 5393 )ی هه‌موار كرده‌وه‌، به‌شێوه‌یه‌ك ڕێگه‌ ده‌دات به‌ وه‌زاره‌تی ناوخۆ كه‌ "قه‌یوم" له‌بری هه‌ر سه‌رۆك شاره‌وانییه‌كی هه‌ڵبژێردراو دابنێت به‌ بیانووی "تیرۆر"ه‌وه.

‌له‌و ساڵه‌وه‌ حكومه‌تی توركیا ئه‌م سیاسه‌ته‌ی به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام دژ به‌ سه‌رۆك شاره‌وانییه‌ كوردستانییه‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كان به‌كارهێناوه‌ كه‌ له‌ باكووری كوردستان له‌ لایه‌ن ده‌نگده‌رانه‌وه‌ به‌شێوه‌یه‌كی دیموكراتی ده‌نگیان پێدراوه‌.

له‌ هه‌ڵبژرادنه‌كانی شاره‌وانی ساڵی ( 2019 ) دا پارتی دیموكراتی گه‌لان زیاتر له‌ ( 65 ) شاره‌وانی به‌ده‌ست هێنا، به‌ڵام حكومه‌ته‌كه‌ی ئه‌ردۆگان و باخچه‌لی زۆرینه‌ی ئه‌و سه‌رۆك شاره‌وانیانه‌یان له‌كار دوورخسته‌وه‌ و قه‌یومیان له‌ جێگه‌یان دانا.

حكومه‌تی توركیا بۆ ئه‌م كاره‌ی پشتی به‌ستووه‌ به‌ مادده‌ی ( 127 ) ی ده‌ستووری توركیا كه‌ ماف ده‌دات به‌ وه‌زاره‌تی ناوخۆ بۆ هه‌ڵپه‌ساردنی كاری ئه‌و سه‌رۆك شاره‌وانیانه‌ی كه‌ تۆمه‌تبار ده‌كرێن به‌ تاوانكاری، هه‌روه‌ك حكومه‌ت پشتی به‌ستووه‌ به‌ مادده‌ی ( 674 )ی یاسای شاره‌وانییه‌كان كه‌ له‌ دۆخی حوكمی عورفی ساڵی ( 2016 ) دا هه‌مواری كردۆته‌وه‌.

له‌وكاته‌وه‌ تا ئێستا حكومه‌تی توركیا بیانووه‌كانی بۆ دانانی قه‌یوم له‌جێگه‌ی سه‌رۆك شاره‌وانییه‌كانی باكووری كوردستان ته‌نیا یه‌ك بیانووه‌، ئه‌ویش ئه‌ندامبوون یاخود بوونی په‌یوه‌ندییه‌ له‌گه‌ڵ پارتی كرێكارانی كوردستان، به‌ڵام زۆرینه‌ی جاره‌كان دادگاكان نه‌یانتوانییوه‌ هیچ یه‌ك له‌و بانگه‌شانه‌ یه‌كلایی بكه‌نه‌وه‌، یاخود بیانووه‌كانیان لاواز بوون.

ئایا یاسای قه‌یوم هه‌رگیز به‌سه‌ر شاره‌وانییه‌ توركییه‌كاندا سه‌پێنراوه‌ ؟

هه‌ندێك جار ڕوویداوه‌ هه‌مان یاسا بۆ لێپرسینه‌وه‌ یان ده‌ستله‌كارهه‌ڵگرتنی سه‌رۆك شاره‌وانییه‌كانی ناوچه‌ توركییه‌كان و سه‌ربه‌ پارته‌ توركییه‌كان به‌كار بهێنرێت، به‌ڵام هه‌رگیز هیچ قه‌یومێك له‌ جێی ئه‌و شاره‌وانیانه‌ دانه‌نراوه‌ كه‌ سه‌ر به‌ پارته‌ توركییه‌كانی وه‌ك پارتی دادوگه‌شه‌پێدان یاخود پارتی گه‌لی كۆماری بن، ئه‌مه‌ سه‌ره‌ڕای بوونی لێكۆڵینه‌وه‌ی یاسایی دژی سه‌رۆك شاره‌وانییه‌كانی پارته‌ توركییه‌كان، به‌ڵام له‌كار دوورخستنه‌وه‌یان و دانانی قه‌یوم له‌ جێگه‌یان هه‌رگیز به‌وشێوه‌یه‌ ڕووی نه‌داوه‌ كه‌ دژ به‌ سه‌رۆك شاره‌وانییه‌كانی كورد ڕووی داوه‌ و ڕوو ده‌دات. 

هه‌رچه‌نده‌ زۆرجار وا ڕێكه‌وتووه‌ تۆمه‌تی یاسایی له‌ڕووی گه‌نده‌ڵی و هتد ڕووبه‌ڕووی سه‌رۆكانی شاره‌وانییه‌كانی سه‌ر به‌ ئاكه‌په‌و جه‌هه‌په‌ و پارته توركییه‌كانی تر بۆته‌وه،‌ به‌ڵام هه‌رگیز قه‌یوم له‌ جێگه‌یان دانه‌نراوه.

به‌و پێەش کۆی یاسای" قەیوم" یاسایەکی جێ مشتومڕ و به‌دناوە، یاسایه‌كی سیاسی ڕووته‌ بۆ دژایەتی کردن و بچوککردنەوەی ڕۆڵی لایەنی نەیار و بە دیاری کراوی بچوککردنەوەی ڕۆڵ و پێگەی نەتەوەکان لە نێویاندا"کورد" له‌بری ئه‌وه‌ی‌ ڕێوشوێنێكی كارگێڕی بێلایه‌ن بێت. بۆیه‌ ئه‌م یاسایه‌ له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ بۆ سه‌ركوتی مافی خه‌ڵكی له‌ هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی خۆیان دانراوه‌، پاشان له‌ هه‌موواری ساڵی ( 2016 ) دا بۆ ئه‌وه‌ داڕێژرایەوه‌ ده‌نگده‌رانی كورد له‌ مافی هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی خۆیان بێبه‌ش بكرێن.

ئەو ڕێوشوێنە بەناو ئیداری و یاساییانەی دەوڵەتی تورکیا بەرامبەر کورد و لە چوارچێوەی "قەیوم" دژی زۆرێک لە سه‌رۆك شاره‌وانیە دوارخراوەکان ئەنجامدراون، تا ئێستاشی لەگەڵ بێت ‌نه‌توانراوه‌ له‌ دادگادا تۆمه‌ته‌كانیان به‌سه‌ردا ساغ بكرێته‌وه‌، به‌ڵكو فه‌رمانی له‌سه‌ركارلابردنیان له‌سه‌ر بنه‌مای بڕیاری ئیداری بوون بەبێ هیچ فه‌رمانێكی دادوه‌ری، تەنانەت ئه‌گه‌ر دادگایش كرابن به‌ڵگه‌كان له‌دژیان زۆر لاوازبوون، وه‌ك تۆمه‌ته‌كانی ئاماده‌بوون له‌ پرسه‌ی گه‌ریلا یاخود به‌شداریكردن وهاوكاریكردنی ڤیستیڤاڵه‌ فه‌رهه‌نگییه‌كانی كورد.

قه‌یوم وه‌ك ئاپارتاید و سیاسه‌تی جیاكاری

سیاسه‌تی قه‌یوم سه‌پاندن، سیاسه‌تێكی ئاوارته‌ و تاكانه‌ی ناو فه‌زای سیاسی توركی نییه‌ به‌رامبه‌ر كورد، به‌ڵكو زنجیریه‌كی تره‌ له‌ زنجیره‌كانی سیاسه‌تی هه‌ڵاواردن و جیاكاری كه‌ به‌درێژای( 100 ) ساڵی ڕابردوو، له‌وه‌ته‌ی كۆماری توركیا دامه‌زراوه‌ به‌رامبه‌ر كورد پیاده‌ ده‌كرێت، قه‌یوم درێژه‌ی له‌ كارخستن و به‌تاڵكردنه‌وه‌ی هه‌ر هیوایه‌كی مرۆڤی كورده‌ تا وه‌ك كورد به‌ شوناسی پارێزراوی خۆیه‌وه‌ به‌شداری سیاسی بكات و ڕۆڵێكی له‌ داڕشتنی شێوه‌ ژیانی خۆیدا هه‌بێت، قه‌یوم درێژه‌ی سیاسه‌تی نكۆڵیكردن له‌ بوون و چیه‌تی و زمان و شوناس و فه‌رهه‌نگی كوردە لە تورکیا، بۆیه‌ درێژه‌دان به‌ سیاسه‌تی قه‌یوم له‌ ئانوساتێكدا كه‌ باس له‌ دیالۆگی ئاشتی ده‌كرێت له‌گه‌ڵ كورد، ڕووی ڕاسته‌قینه‌ی نه‌ك پرۆسه‌ی ئاشتی به‌ڵكو كۆی بیركردنه‌وه‌ی توركی له‌به‌رامبه‌ر كورددا ئاشكرا ده‌كات.