داتاى وشكەساڵیى؛ كۆچى عەرەب بۆ كوردستان زیاددەكات

پوختە

زیاتر لە 70 ساڵ لەمەوبەر ڕوبارەکانی دیجلە و فورات پڕبون لە ژیان، کەنارەکانیان ساڵانە بە ملیارەها مەتر سێجا ئاوی بۆ عێراق و بەتایبەتی بەغدای پایتەخت دابیندەکرد.

لە ساڵی 1958ەوە عێراق ساڵانە لەرێى ئەو دو روبارەوە نزیکەی 95 ملیار مەتر سێجا ئاوی بەدەستگەیشتوە، هەرچەندە ژمارەی دانیشتوانەکەی لەوكاتەدا لە حەوت ملیۆن كەس زیاتر نەبوە. ئەوکاتە ڕوبارەکان بە شێوەیەکی زۆر دەڕژان، کێڵگەکان سەوز بون و کەس بە خەیاڵیدا نەدەهات کە خاکی ڕەشایی ڕۆژێک ڕوبەڕوی مەترسی "تینوێتی" ببێتەوە.

ئەمڕۆ، عێراق کە ژمارەی دانیشتوانەکەی لە 46 ملیۆن کەس تێپەڕیوە، سەرچاوە ئاوییەکانی بۆ کەمتر لە نیوە دابەزیون، یەدەگی ئاوەکەی کەمیکردوە، ڕوبارەکان وشکبونەتەوە و وێستگەکانی پەمپکردن ناتوانن داواکارییەکان پڕبکەنەوە.

وشكەساڵیى لەناوەڕاست و باشور چۆن پاڵ بە كۆچى بەكۆمەڵەوە دەنێت بۆ كوردستان؟

لەکاتێکدا کە باشوری عێراق ڕوبەڕوی وشکەساڵییەکی سەخت بۆتەوە کە تا ئێستا ئاوارەبونى سەدان خێزانى لێكەوتۆتەوە، بەڵام ئەوەى كە گرنگە ئەوەیە دەبێت زۆر بە وردیى چاودێری دۆخی پایتەختی عێراق بکرێت، چونكە ڕاستەوخۆ وابەستەیە بە ئاوى دیجلە و فوراتەوە.

لە بەدواداچونێكى وردى ئیرادە دا، ئەوەى زانراوە ئەوەیە كە دۆخی ئاوی بەغدا کاریگەرییەكى قوڵیى قەیرانە بەردەوامەکەی لەسەرە، چ لە ماوەیەکی نزیک و چ لە ماوەیەکی درێژخایەندا.

لە ئێستادا عێراق تەنها نزیکەی هەشت ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، کە دەکاتە نزیکەی 8%ی کۆی توانای عەمبارکردنی بەنداو و خەزانەکانی عێراق، کە لە راستیى دا بەنداوەكان توانای هەڵگرتن و عەمباركردنى نزیکەی 100 ملیار مەتر سێجایان هەیە.

ئەم كورتهێنانە پێمان دەڵێت، پێویستیى رۆژانەى بەغدا بۆ ئاو بە جۆرێك لە قەیراندایە كە مەترسیى كۆچێكى گەورەى بە كۆمەڵى پایتەخت و شارەكانى ناوەڕاست و باشور بۆ كوردستان دەكرێت، لە كاتێك دا خودى هەرێمى كوردستانیش بەدەست قەیرانى وشكەساڵیى و نەبونى ئاوى خواردنەوەوە دەناڵێنێت، بەڵام دەتوانین بڵێین هێشتا لەشارەكانى ترى عێراق باشترە.

 داتاكانى ئیرادە سەبارەت بەبڕى ئاوى گەیشتو بۆ ناو خاكى عێراق و ئاوى سەرفكراو چى دەڵێن؟

بەپێى داتایەكى وردى ئیرادە كە لە سەرچاوەیەكى نێو وەزارەتى سەرچاوە ئاوییەكانى عێراق دەستیكەوتوە، تێکڕای بەکارهێنانی ئاو لە عێراقدا لە چرکەیەکدا 900 مەتر سێجا تێدەپەڕێت، کە یەکسانە بە نزیکەی 77.76 ملیۆن مەتر سێجا لە ڕۆژێکدا، ئەمەش تەنها بۆ ئاوی خواردنەوە و ئاوەڕۆی ژینگەیی، كەواتە ئەم ژمارەیە لە هەلومەرجی ئێستادا قورس بوە.

ئەم زانیاریانە ئاماژە بەوە دەکەن کە کۆی داهاتی ئاویی كە دێتە ناو خاكى عێراق لە مانگێکدا لە یەک ملیار و 19 ملیۆن مەتر سێجا تێناپەڕێت، لەکاتێکدا بەکارهێنانی ڕاستەقینەی وڵاتەکە دەگاتە 2.53 ملیار مەتر سێجا لە مانگێکدا، ئەمەش ڕەنگدانەوەی کەلێنێكى جددیی ئاوە لە نێوان سەرچاوە و پێداویستییەکان، لەبەرئەوە كۆچى بە كۆمەڵى عەرەب بۆ كوردستان شەڕێكە و هەر دەبێت روبدات، كە ئەوكاتە بارگرانییەكى زۆر لە هەرێمیش دروستدەبێت بەوەى دوبارە كێشەى ئاو و خزمەتگوزاریى و قەرەباڵغى شەقام و جادەو بانەكان و گرانبونى یەكەى نیشتەجێبون و خانوى لێدەكەوێتەوە.

بڕى ئاوى وەدەستهاتو لە توركیاو ئێرانەوە چەندە؟

بەپێى داتا و زانیارییەكانى ئیرادە، بڕى هاتوى ئاو لە تورکیاوە بۆ هەرێمى كوردستان و عێراق بۆ کەمتر لە 200 مەتر سێجا لە چرکەیەکدا دابەزیوە، لە کاتێکدا عێراق لە ئێستادا نزیکەی 350 مەتر سێجا ئاو لە چرکەیەکدا ئازاد دەکات بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی. ئەمەش بەراورد کراوە بە ماوەکانی پێشو کە لە 85 مەتر سێجا زیاتر نەبوە، ئەم ژمارەیە شایەتی هەڵاوسانێكی بەرچاو لە كێشەى ئاودا بەخۆیەوە دەبینێت كە فاكتەرى سەرەكى كۆى گشتى قەیرانە مرۆییەكانى عێراقیش بۆ زیادبونێكى بێ ماناى ژمارەى دانیشتوانەكەى دەگەڕێتەوە، چونكە هەریەكێك لەو تاكانە رۆژانە رێژەیەكى دیاریكراو لە ئاو سەرف دەكات.

سەبارەت بە بڕى ئەو ئاوەى لە ئێرانەوە دێت، زۆربەی ئەو ڕوبارە وەرزییانەی لەو وڵاتەوە دەڕژێنە ناو عێراق لە ساڵانی ڕابردودا بڕدراون، بەوپێیەی پشتیان بە باران و بەفر بەستوە، لەبەرئەوە تاکە ڕوبارێک کە ماوەتەوە ڕوباری "کارون"ە، کە پێشتر دەڕژایە ناو شەتولعەرەب و ڕژانی لە نێوان 40 بۆ 80 مەتر سێجا لە چرکەیەکدا بو، بەڵام ئێستا لێشاوەکەی وەستاوە و بەهۆی پچڕانی لێشاوەکەیەوە زیانێکی بەرچاوی بە "شەتولعەرەب"یش گەیشتوە.

بارودۆخی بەنداو و دەریاچەکانى كوردستان و عێراق چۆنن؟

هەردو حكومەتى هەرێم و بەغدا، بۆ قوتاربون لە دۆخیى وشكەساڵیى وڵات، پەنا بۆ "پەردەپۆشکردنی" دۆخی ئاوی بەنداو و دەریاچەکان دەبەن، بەڵام زانیارییە پشتڕاستکراوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە بەنداوی موسڵ لە دۆخێکی ئەوپەڕی ناجێگیردایە. لە ئێستادا ئەو بڕە ئاوەى بەنداوەكە ئازادى دەکات بەڕێژەى 57%ى داهاتەکانی زیاترە، ئەمەش فشارێکی بەرچاو دەخاتە سەر یەدەگی ئاوى بەنداوەكە و مەترسیی لەسەر بەردەوامبونی دروست دەکات.

هاوکات ئاستی ئاوی دەریاچەی "سەرسار" بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە، ئەمەش لایەنە پەیوەندیدارەکانی ناچارکردوە پشت بە پەمپە شلۆقەکان ببەستن بۆ ڕاکێشانی ئاو و دەستەبەرکردنی بۆ هاوڵاتییان، ئەم هەوڵە بێهودەیەش بە لەبەرچاوگرتنی نەبونی هیچ داهاتێکی زیادە، تەنها دەتوانێت بۆ چەند مانگێک ئاو دەستەبەر بكات، چونكە خودى دەریاچەكە لە هیچ سەرچاوەیەكى ترەوە تێرئاو نابێت، بەڵكو بەردەوام نەزیفى ئاوى لێدەچۆڕێت.

بەتەنها بەغدا تا چەند پێویستى بە ئاوە؟

تەنها بۆ دابینکردنی ئاوی خواردنەوە، بەغدای پایتەخت پێویستی بە نزیکەی 57 مەتر سێجا ئاو  لە چرکەیەکدا هەیە، کە ئەوەش یەکسانە بە نزیکەی پێنج ملیۆن مەتر سێجا لە ڕۆژێکدا. ئەمە جگە لە پێداویستییەکانی کشتوکاڵ و بەرهەمهێنانی کارەبا و بەکارهێنانەکانی تر، کە بە ئاوی هەڵگیراو لە بەنداوەکاندا دابین دەکرێن.

بەپێی پلان، پێویستيی ئاوی سەرتاسەریی لە بەغدا رۆژانە بە 200 لیتر بۆ هەر تاكێك مەزەندە دەکرێت، بەڵام بەکارهێنانی ڕاستەقینە زۆرجار لەو رێژەیە زۆر زیاترە.

هاوكات، بەگوێرەی خەمڵاندنە نێودەوڵەتییەکان، تا ساڵی 2030 پشکی تاكى عێراق لە ئاو بۆ 479 مەتر سێجا لە ساڵێکدا دادەبەزێت، ئەمەش ڕێژەیەکی بەرچاو کەمترە لە ستانداردی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی کە 1700 مەتر سێجایە بۆ هەر تاکێک لە ساڵێکدا.