كورد لە ئیجەو لیبیا بە دو شێوازى جیاواز دەخنكێت

پوختە

لەگەڵ توندبونەوەی قەیرانە ئابوری و کۆمەڵایەتییەکانی هەرێمى كوردستان،، دیاردەی کۆچی گەنجان بۆ دەرەوەی وڵات بەرفراوانتر دەبێت، ئەوەش بە بەکارهێنانی ڕێگاکانی مەرگ و رۆیشتن بەناو بيابان و دەریاو هەمو ئەو هۆكارە نایاساییە مەترسیدارانەى زۆرینەى جار كۆتایى ژیانى ئەو كۆچبەرانەى لێدەكەوێتەوە.

هاوكات سەرەڕاى لێكەوتەى ئابورى لەسەر ژیانى تاكى كورد، بەهەمانشێوە ناسەقامگیریى سیاسى و نەبونى عەدالەتى كۆمەڵایەتى و گەندەڵى زۆر و لاوازیى یاسا لەبەردەم دەسەڵاتداران دا، فاكتەرى سەرەكى جێهێشتنى كوردستانە لەلایەن تاكى كوردەوە، كە بەداخەوە رۆژانەو هەفتانە لەپێناو جێهێشتنى كوردستان؛ هەواڵى مەرگى ئەو خەڵكە دەبیستین كاتێك ئەو رێگە مەترسیدارانە دەگرنەبەر.

كۆچى كوردان چ هاوكێشەیەكى مەترسیدار دەخاتە بەردەم هەرێمێك كە بێباكە لە ژیانى تاك؟

كاروان عەلى توێژەرى كۆمەڵایەتى لە لێدوانێكى رۆژنامەوانیى دا ئاماژەى بەوەدا؛  تۆڕە ڕەشەکان (قاچاغچییەكان) کە بێزاربونى گەنجانی كورد دەقۆزنەوەو پاڵیان پێدەدەن بەرەو نەزانراوەکان، بارتەقاى ناسەقامگیریى پرسە سیاسیى و ئابوریى و كۆمەڵایەتییەكانى ناو هەرێم كاریگەرییان لەسەر ژیانى تاكى كورد هەیە، ژمارەیەکی بەرچاو لە گەنجان ئێستا خەونی کۆچکردن بۆ دەرەوەی وڵات بەتایبەتی بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا دەبینن، ئەمەش بە هەوڵێک بۆ دەربازبون لە واقیعی پڕ لە ئازاری بێکاریى لە كوردستان وێنا دەكرێت، ئەم واقیعە هاوکێشەیەکی مەترسیدار دەخاتە بەردەم هەرێم و دەسەڵاتدارە بێباكەكانى؛ چونكە ئەو گەنجانەی لە ماڵەوە هیچ ئومێدێكیان بە ژیان نەماوە، نێچیرێکی ئاسانن بۆ تۆڕەکانی قاچاخچێتی سنوربەزێنى وڵاتان بەشێوەى نایاسایى.

ئەو توێژەرە كۆمەڵایەتییە ڕونیشیکردەوە، كۆچبەران، زۆربەیان دەبنە نێچیری تۆڕەکانی کۆچبەری نایاسایی کە دواى ئەوەى پارەکانیان لە چنگ  دەردەهێنن؛ ئیدى لە بیابان و دەریاكاندا بەجێیان دەهێڵن، لەم نێوەندەشدا هەندێکیان ڕوبەڕوی مردن دەبنەوە، هەندێکی تریشیان وەک سەرپێچیکار لە یاسا و ڕێساکان؛ فڕێدەدرێنە زیندانەوە.

هەوڵە نایاساییەكان و رێگەى قاچاغ چۆن دەگۆڕدرێن بۆ مەرگێكى حەتمى؟

ئەم دەستەواژەیە ڕاستەوخۆ ئاماژەیە بۆ ئەو کارەساتانەی کە لە ساڵانی ڕابردودا لە لیبیا ڕویانداوە،  لە مانگی ئازاری ساڵی 2024 ڕێکخراوی کۆچبەری نێودەوڵەتی دۆزینەوەی 65 تەرمی کۆچبەرانی لە گۆڕێکی بەکۆمەڵ دا لە بیابانی لیبیا ڕاگەیاند، کە زۆربەیان بەهۆی تینوێتی و برسێتییەوە گیانیان لەدەستدابو.

لە مانگی تەمموزی ساڵی 2025 دەسەڵاتدارانی لیبیا شەش گەنجی کوردی خەڵکی هەرێمی کوردستانیان لە کاتی هەوڵدان بۆ گەیشتن بە ئەوروپا دەستبەسەر کرد. باڵیۆزخانەی عێراق لە مانگی ئابی 2025 ئەوەى پشتڕاستکردەوە کە 25 گەنجی کورد لە ناوەندەکانی دەستبەسەرکردنی لیبیا گیریان خواردوە،  بەڵام دواتر گەڕێنرانەوە بۆ هەرێمى كوردستان، ئەمە دیمەنێکە ئەوە دەردەخات چۆن ئەو هەوڵە نایاساییانە دەتوانرێت بگۆڕدرێت بۆ مردنێكى حەتمى  یان سزای زیندانيی درێژخایەن.

بەڵام لیبیا تاکە ڕێگا نییە، قاچاغچییەكانى ڕێگاکانی کۆچکردن ئاشکرای دەکەن کە تورکیا مەترسیدارترین دەروازەیە و بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردێت بۆ گەنجەكانى هەرێمى كوردستان و تەنانەت خێزانەكانیش. گەنجان لە ڕێگەی ڤیزای گەشتیاریی یان ڕێڕەوی قاچاخەوە دەچنە ژورەوە، پاشان دەچنە شارەکانی وەک ئیزمیر و بۆدروم، لەوێشەوە هەوڵدەدەن بە کەشتییە بچوك قەرەباڵغەكانى توركیا كە هیچ سەلامەتییەكى تێدا نییە بپەڕنەوە بۆ دورگەکانی یۆنان وەک لێسبۆس و سامۆس. لە ساڵی 2015ەوە بە سەدان هاوڵاتی كورد لە دەریای ئیجە خنکاون، لەنێویاندا تەواوی خێزانێکی هەرێم کە لە ساڵی 2021 لە کاتی هەوڵدان بۆ گەیشتن بە یۆنان خنكان و گیانیان لەدەستدا، ئەمەش وایکردوە ئەو ڕوداوە ببێتە ڕەمزی کارەساتەکانی کۆچکردن لە ڕێگەی تورکیاوە.

كاروان عەلى؛ پێیوایە ئەم تۆڕە تاریکانە لە پشت زۆر ڕوداوی دڵتەزێنەوە بون کە کاریگەرییان لەسەر گەنجانی گیرخواردوى ناو دەریاكان هەبوە، وەسفێک هاوتەریبە لەگەڵ شایەتحاڵی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کە بەڵگەیان لەسەر ئەوە داناوە چۆن دەریای ئیجە بۆتە "گۆڕێکی بەکۆمەڵ" بۆ کۆچبەران؛ بەتایبەتى گەنجانى كورد.

بۆچی گەنجان پێداگریی لەسەر گرتنەبەری ئەو ڕێگا مەترسیدارانە دەکەنەوە؟

شرۆڤەکاران ئەمە دەبەستنەوە بە بەرزيی ڕێژەی بێکاریی و نەبونی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و سیستەمێکی ئابوری گەندەڵ، کە وا دەکات کۆچکردن وەک تاکە بژاردە دەرکەوێت، تەنانەت ئەگەر پڕ بێت لە مەترسیی.

پرسیارەکە سەبارەت بە بونی ئامرازە ناوخۆییەکان کە بەشدارن لە پاڵنانی ئەم گەنجانە بۆ ناو نەزانراوەکان، تیشکدەخاتە سەر گومانی بەشداریکردنی لایەنى ناوخۆیى، جا چ تۆڕەکانی نێوەندگیريی بێت یان تەنانەت لایەنە کاریگەرەکان لە ئاسانکاریکردنی ئەم پرۆسەیەدا، ئەمەش پرۆسەکە ئاڵۆزتر دەکات و لە ڕوبەڕوبونەوەی هێزە ئەمنییەكاندا لەگەڵ قاچاخچییەکان كۆچبەرانیش بەردەوام تێوەدەگلێن.

ڕوداوە مەیدانییەکان چ لە لیبیا و چ لە تورکیا؛ ئەوە ئاشکرا دەکەن، کە پرسی کۆچی نایاسایی كوردان؛ چیتر تەنها "خەونی ڕۆژئاوایی" نییە بۆ دەربازبونی گەنجان لە بێکاریی، بەڵکو بۆتە دوڕیانێکی پێکهاتەیی کە بەهۆی نەبونی ئاسۆی ناوخۆییەوە سوتەمەنی پێدراوە و تۆڕە ڕێکخراوەکانی قاچاخچێتیش ئیستغلالیان کردوە.

لە لیبیا مردن بە تینوێتى لە بیابان چاوەڕێیان دەکات، یان له باشترین حاڵەت دا دەستگیردەكرێن و فڕێدەدرێنە ناوەندەکانی دەستبەسەرکردنی نهێنیى.

لە تورکیا، دەریای ئیجە دەگۆڕێت بۆ تەڵەیەکی کوشندە کە گەنج و خێزانەکان قوت دەدات و بەردەوام گوێبیستى روداوى تراژیدیى نێو ئەو دەریا دڵڕەقە دەبین.

 لەوەش مەترسیدارتر، ئەم کۆچکردنە نایاساییە، ئەگەر بە مانەوە و گەیشتنیش کۆتایی پێبێت، لەسەر بنەمایەکی کارەساتبار دامەزراوە، وەک چۆن گەنجان ناچار دەبن هەمو شتێکی خاوەندارێتییان بفرۆشن لە بەرامبەر کورسییەک لەسەر بەلەمێکی چوپ یان گەشتێک بەناو بیابانەکاندا، ياخود ڕێگایەکی پڕ لە خەساریى و نائومێدی بگرنەبەر، هاوكات دواى گەیشتنیش لەنێوان پێكدادنى دو كەلتورى جیاوازدا خۆیان دەبیننەوە كە وردە وردە تاك ئیدى شوناسى راستەقینەى خۆى لەدەستدەدات و دەگۆڕێت بۆ تاكێكى فرەبیركردنەوەى بێ ئەنجام.

بەمشێوەیە؛ پرسی کۆچکردن دەبێتە ئاوێنەی قەیرانێکی قوڵتر کە پێکهاتەی ناوخۆيی كوردستان وێران دەکات، قەیرانێک کە سنوری تاکەکان تێدەپەڕێنێت و نوێنەرایەتی تەواوی نەوەیەک دەکات کە ناچار بە هەڵبژاردنی نائومێدیى دەکرێت، لە کاتێکدا تۆڕە رەش و تاریكەكان بەردەوامن لە قازانجکردن لەسەر حیسابی ژیانی گەنجى كۆچكردو.