لوتکەی شەنگەهای..هاوسەنگیی هێز یان دیمەنێکی ڕەمزیی؟

پوختە

سازدانى لوتکەی ڕێکخراوی هاريکاریی شەنگەهای لە چین نەک تەنها سەرنجی ڕاکێشا بۆ مەودای ئەو پرسانەی کە باسیان لێوەکرا، بەڵکو سەرنجی بۆ سروشتی ئامادەبونی سیاسیش ڕاکێشا.

لە سەردەمی پەرەسەندنی گرژییەکانی نێوان ڕۆژئاوا و میحوەری ڕوسیا- چین، سەرکردەکانی ئەو وڵاتانەی کە بە شێوەیەکی نەریتی بە هاوپەیمان یان هاوبەشی ستراتیژیی واشنتۆن دادەنرێن، وەک هیندستان و تورکیا، لەگەڵ فلادیمێر پوتن، سەرۆکی ڕوسیا و شی جین پینگ، سەرۆکی چین لەسەر یەک مێز دانیشتبون، پێدەچو ئەم دیمەنە ڕەنگدانەوەی ڕەوتێکی نێودەوڵەتی بێت بەرەو داڕشتنی هاوپەیمانییەکان.

ئایا مرۆڤایەتى شاهیدی سەرەتای جیهانێکی فرە جەمسەرییە؟

ڕێکخراوی هاريکاریی شەنگەهای کە وەک دەستپێشخەرییەکی ئەمنی ناوچەیی دەستی پێکرد، بۆ لەمەودوا دەتوانرێت بگۆڕدرێت بۆ بلۆکێک کە توانای ڕوبەڕوبونەوەی هەژمونی ئەمریکای هەبێت، ڕەنگە کۆبونەوەی سێ قۆڵی نێوان سەرکردەکانی چین و ڕوسیا و کۆریای باکور ئاماژەیەك بێت بۆ پێکهێنانی هاوپەیمانییەکی سەربازیی بۆ بەرەنگاربونەوەی کاریگەرییەکانی ئەمریکا.

ڕێکخراوی هاريکاریی شەنگەهای کە لە ساڵی 2001 وەک هاوپەیمانییەکی ئەمنی ناوچەیی لە نێوان چین و ڕوسیا و وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست دامەزرا، لە ماوەی دو دەیەی ڕابردودا بەجۆرێك پەرەیسەندوە كە وڵاتانی نوێی لەخۆگرتوە. کارنامەکەی لە تەنها هەماهەنگیی ئەمنییەوە فراوانتر بوە بۆ پرسە گەورەكانى وەك؛ ئابوری، وزە و تەکنەلۆژیا، ئەمەش قورسایی زیاتری پێبەخشیوە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا.

هیندستان کە هاوبەشی ستراتیژیی لەگەڵ واشنتۆن هەیە، لە لوتکەکەدا ئامادەبو، هەروەها تورکیا کە ئەندامی ناتۆیە، یەكێكى تربو لە میوانەكانى ئەو لوتكەیە، ئەمەش دەرگایەک دەکاتەوە بۆ خوێندنەوەیەکی ئاڵۆزتر بۆ سروشتی ڕێکخستنە جیهانییەکان و بۆ لەمەودوا پرسەکە تەنیا "لەگەڵ" یان "دژی" ڕۆژئاوا نییە؛ ئێستا پەیوەستە بە بەرژەوەندییە تێکەڵاوەکان و بەدواداچونی سەربەخۆیی زیاتر لەلایەن هەندێک لە زلهێزە گەورەکانەوە لە پەیوەندییە دەرەکییەکانیاندا.

بۆچى لە بەردەم ئامادەبونى ئێران و توركیادا باسى پرسى كورد نەكرا؟

ئێران و توركیا وەك دو وڵاتى بەشدارى نێو كۆبونەوەكان، تا رادەیەكى زۆر لەلایەن ئەو سێ زلهێزەوە (روسیا، چین، و كۆریاى باكور)، بایەخیان پێدرا، بەتایبەتى توركیا، چونكە تا ئێستا توركیا هەڵوێستى رۆژهەڵاتییانەى خۆى یەكلانەكردۆتەوەو بە هەمو هەوڵێكییەوە وەك یەكێك لە ئەندامانى ناتۆ، دەیەوێت ببێت بە ئەندام لە یەكێتى ئەوروپا، هاوكات ئەگەرچى ئێران هەڵوێستى خۆى بۆ پشتگیریى سیاسەتەكانى ئەو سێ وڵاتە زلهێزە یەكلاكردۆتەوە، بەڵام لە ئێستادا بەهۆى گرژییەكانى لەگەڵ ئەمریكا و ئیسرائیل دا نەیانویستوە كارێك بكەن حكومەتى تاران لە كۆبونەوەكان نیگەران بێت.

هاوكات بەهۆى گرژبونى پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانى نێوان توركیاو ئیسرائیل لەم دواییانەدا، كە هەردولا هەوڵى سەپاندنى هەژمونى خۆیان دەدەن لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست دا، هۆكارێكى ترى سەرەكیى بوە كە لەنێو كۆبونەوەكەدا لە بەرانبەر توركیادا باسى پرسى كورد نەوروژێنرێت.

ئەگەرچى ئاشكرایە؛ توركیا لەئێستادا پشتگیریی ئەحمەد شەرع و گروپە جیاوازە تیرۆرست و چەکدارییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەت سوریا دەکات، بەڵام لە بەرانبەریى دا  هەسەدە وەك هێزێكى گەورەو كاریگەر ئازایانە بە روىدا وەستانەوەتەوەو وەك هاوپەیمانێكى گرنگ  و جێبایەخى ئەمریكا لە ناوچەكە تەماشا دەكرێت، هەر لەبەر ئەو هۆكارانەیە كە سێ وڵاتە زلهێزەكە دەزانن توركیا هەنگاوى كردارى بۆ چارەسەریى پرسى كورد نانێت و تا ئێستاش ئاشتەوایى پێ قبوڵ نییە.

ئەم فاكتەرانەى سەرەوە وایانكرد ئەو سێ وڵاتە زلهێزە لە بەرانبەر روگیریى ئێران و توركیادا لە جیاتى پرسى كورد باس لە كێشە ئابورییەكانى جیهان و وزەو تەكنەلۆژیاو كەشوهەوا بكەن و پرسى كورد جێبهێڵن بۆ هەر پێشهاتێكى سیاسى گەورەى لەناكاو لە ناوچەكەدا؛ كە ببێتە هۆى سەرلەنوێ داڕشتنەوەى نەخشەى نوێى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست.

ئایا ئاماژەكانى وەرینى دەسەڵاتى ئەمریكا لە ئارادان؟

بەپێى راپۆرتەكانى ئاژانسە هەواڵییەكانى جیهان و راى پسپۆڕانى بوارى سیاسەتى نێودەوڵەتى ئەو وڵاتە زلهێزانە، هێشتا زوە باس لە سیستەمێکی نێودەوڵەتی فرە جەمسەری تەواو بکەین، ئەو بناغە ئابوری و سەربازییانەی کە گەرەنتی سەروەری ئەمریکا دەکەن، هێشتا هەن، بەڵام نیشانەکانی وەرینی باڵادەستی ئەمریکا لە زیادبوندان، جا چ لە بەرەکانی شەڕی وەک ئۆکرانیا یان لە ئابوری جیهانیدا.

ڕەنگە ئەوەی ڕودەدات سەرەتای سیستەمێکی راگوزەر بێت، لەژێر ئاڵای "فرەلایەنی تاکتیکی"دا، کە وڵاتانی وەک هیندستان و تورکیا هەوڵدەدەن پەیوەندییەکی باش لەگەڵ واشنتۆن لەلایەک بپارێزن، و لەلایەکی دیکەوە بەشداری بلۆکی ئەڵتەرناتیڤ بکەن کە پێگەی ناوچەیی خۆیان بەهێزتر دەکەن، بەڵام مەرج نییە ئەمەش بە مانای گۆڕانکارییەکی تەواو بێت بەرەو میحوەرێکی دژە ڕۆژئاوا، بەڵکو دەربڕینێکە بۆ کەمبونەوەی توانای واشنتۆن بۆ سەپاندنی هاوتەریبی تەواو، وەک ئەوەی لە دەیەکانی ڕابردودا ڕویدا.

هەرچەندە ڕێکخراوی هاريکاریی شەنگەهای ئەو وڵاتانە لەخۆدەگرێت کە نوێنەرایەتی زیاتر لە 40%ی دانیشتوانی جیهان دەکەن، بەڵام گەورەترین تەحەدای ئەو ڕێکخراوە لە نەبونی دیدێکی یەکگرتودایە، لەوانە؛ جیاوازی نێوان ئەندامەکانی بە تایبەتی لە نێوان هیندستان و چین و هیندستان و پاکستان و نایەکسانیی لە مۆدێلە ئابورییەکانیاندا، بەربەستێکە لەبەردەم بنیاتنانی بەرەیەکی یەکگرتو کە توانای ڕوبەڕوبونەوەی کاریگەرانە لەگەڵ ئەمریکادا هەبێت.

بونی ئەردۆغان وەک هاوبەشی دیالۆگ، کاریگەرییەکی زۆر بە ئەنقەرە دەبەخشێت لە نێوان ناتۆ و فەزای ئۆراسیا، هەروەها پێگەی خۆی وەک نێوەندگیریی لە پرسەکانی غەززە و وزە و كۆریدەرو رێڕەوە دەریاییەکان بەرزدەکاتەوە، بەڵام ئەمە بە مانای ڕۆیشتن لە ژێر سێبەرى ڕۆژئاوادا نییە.

لەلایەكى تروە، باجەکانی ئەمریکا لەسەر هیندستان پاڵیان بە حكومەتى نیودەلهییەوە ناوە کە لە ڕوی تاکتیکییەوە لە پەکین نزیک بێتەوە، بەڵام سەربەخۆیی ستراتیژیی وەک کۆمپاسێکی "قیبلەنمایەكى"هیندستان دەمێنێتەوە.

بەم شێوەیە مرۆڤایەتى لە ئێستادا لەبەردەم سەکۆیەکی هاوسەنگیدان؛ کە پەراوێزی مانۆڕ بۆ ئاسیا و ئۆراسیا فراوانتر دەکات و فشار دەخاتە سەر واشنتۆن بۆ مۆدێرنکردنی ئامرازەکانی کاریگەریی خۆی لەبری ئەوەی پشت بە هەژمونی کۆن ببەستێت.

بەڵام زیادبونی هەماهەنگی لەسەر پرسەکانی وەک وزە و ئابوری دیجیتاڵی و سەرهەڵدانی بانگەوازی دوبارە بۆ وەرگرتنی دراوە ناوخۆییەکان لە مامەڵە بازرگانییەکاندا، ڕەنگە ئاماژە بێت بۆ مەبەستێکی ڕاستەقینە بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە سیستەمی دارایی ڕۆژئاوا، کە خۆی لە خۆیدا تەحەددایەک بۆ سیستەمی سەرکردایەتی واشنتۆن پێکدەهێنێت.

 بەشداریى كیم جۆنگ ئون چ قسەوباسێكى لێكەوتەوە؟

لەم چوارچێوەیەدا، بەشداریکردنی کیم جۆنگ ئون، سەرۆکی کۆریای باکور لە کۆبونەوەیەکی سێ قۆڵی لەگەڵ سەرۆکەکانی چین و ڕوسیا، دەرگای قسە و باسێکی زۆری کردەوە سەبارەت بە لێكەوتەى هێڵکارییەکانی هاوپەیمانییەک كە ڕەنگە لە نێوان هەر سێ زلهێزەکەدا، ئەگەرچی بە شێوەیەکی نافەرمیش بێت، پێکبهێنرێت.

ئەم کۆبونەوەیە ڕوبەڕوبونەوەیەکی دیپلۆماسی زو تێپەڕ نەبو، بەڵکو بە زنجیرەیەک واقیعەوە پاڵپشت بو: ڕوسیا لە ئۆکرانیا سەرقاڵی ڕوبەڕوبونەوەیەکی ڕاستەوخۆیە لەگەڵ ناتۆ، چین لە دەریای باشوری چین و تایوان لەژێر فشارێکی بەردەوامدایە و کۆریای باکور دەیان ساڵ لەژێر هەڕەشەی سەربازیی بەردەوامى ئەمریکادا دەژی.

ئەم بەرژەوەندییە یەکتربڕانە وردە وردە بەرژەوەندییە ستراتیژییە هاوبەشەکان بەرهەم دەهێنن کە دەتوانن لە ساڵانی داهاتودا بناغە بۆ هەماهەنگی سیاسی و سەربازی دابنێن.

لەلایەكى تریشەوە، مەرج نییە ئەمە بە مانای دامەزراندنی هاوپەیمانییەکی سەربازی سێ قۆڵی هاوشێوەی پەیمانی وارشۆی سەدەی ڕابردو بێت، چونكە چین نایەوێت پەیوەندییە بازرگانییە بەرفراوانەکانی لەگەڵ ڕۆژئاوا لەدەستبدات، هەروەها ڕوسیاش ئامادە نییە بچێتە ناو پێشبڕکێیەکی نوێی چەکدارییەوە لە دەرەوەی توانای ئابوریی خۆی، لە بەرامبەردا کۆریای باکور ئەم هەماهەنگییە بۆ چەسپاندنی شەرعیەتی خۆی و شکاندنی گۆشەگیریی خۆی بەکاردەهێنێت، سەرەڕای ئەوەش، ئەگەری دروستبونی میحوەرێکی هەماهەنگیی نێوان ئەم وڵاتانە، بە ئامانجی بەرپەرچدانەوەی فشارەکانی ڕۆژئاوا و فراوانکردنی کاریگەریی سیاسی و سەربازی، ئیتر بۆ لەمەودوا بە دور نازانرێت.