3ی ئایار رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەریی

ئیرادە میدیا

3ی ئایاری هەموو ساڵێك رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەرییە، لە كاتێكدا هێرش و پێشێلكارییەكان بۆ سەر گیانی رۆژنامەنووسان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، فشارە ئابوورییەكانیش بەربەستێكی ترسناكن لە بەردەم كاری رۆژنامەگەریدا و تادێت توندتر دەبن.

ئه‌مڕۆ 3ی ئایار، رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان بۆ په‌روه‌رده‌ و زانست و رۆشنبیری یۆنسكو(UNESCO) له‌ ژێر دروشمی "ڕوماڵكردن له‌ جیهانێكی نوێدا، كاریگه‌ریی ژیریی ده‌ستكرد (AI) له‌سه‌ر ئازادی ڕۆژنامه‌گه‌ری و میدیا"، یادی رۆژی جیهانی  ئازادی رۆژنامه‌گه‌ری ده‌كاته‌وه‌.

لە رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەریدا، رێكخراوی رۆژنامەنوسانی بێسنور ڕایدەگەیەنێت، لاوازبوونی ئابووری میدیا، مەترسییەكی گەورەیە بۆ سەر ئازادی ڕۆژنامەگەری.

لە كاتێكدا هێرش و پێشێلكارییەكان بۆ سەر رۆژنامەنووسان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، فشارە ئابوورییەكانیش بەربەستێكی دیکەی ترسناكن لە بەردەم كاری رۆژنامەوانیدا و تادێت توندتر دەبن.

بۆ ساڵی پێنجەم لەسەر یەك عیراق لە ناوچەی "زۆر مەترسیداردایە" لە پرسی ئازادیی رۆژنامەوانی بۆ ساڵی 2025، ئەوەش بەپێی ڕاپۆرتی رێکخراوی پەیامنێرانی بێسنور.

دواین ساڵ كە دۆخی عیراق باشتر بووە، ساڵی 2019 بووە، ئەوكات لە ناوچەی "سەخت"دا بووە.

رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنور لە راپۆرتێكدا دەڵێت، فشاری ئابووری لەسەر رۆژنامەنووسان كە چەندین شێوەی هەیە و زۆرجار بە كەم سەیر دەكرێت، بەڵام میدیاكان لە نێوان دەستەبەركردنی سەربەخۆیی خۆیان و هەوڵدان بۆ پاراستنی توانای ئابووری خۆیان گیریان خواردووە، چونكە بەبێ سەربەخۆیی ئابووری، ناتوانرێت چاپەمەنی ئازاد هەبێت.

بەپێی ڕاپۆرتی ڕیکخراوەکە، كاتێك میدیاكان لە روی ئابوورییەوە لاواز دەبن، وایان لێدێت بكەونە بەر تەماحی بەرژەوەندیخوازەكان و وەك بوكەڵەیەك دەبن.

لە كۆی 180 وڵات كە لەلایەن رۆژنامەنووسانی بێ سنورەوە شیكارییان بۆ كراوە، میدیاكان ناتوانن لە 160 وڵاتدا سەقامگیری دارایی بەدەست بهێنن، بەپێی ئەو زانیاریانەی كە رێكخراوەكە لە چوارچێوەی هەڵسەنگاندنی پێوەرەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی جیهانیدا وەریگرتووە.

دۆناڵد ترەمپ،

 لە دوای دەستبەكاربوونی، دەستبەجێ پارەی ئاژانسی ئەمریكای بۆ میدیای جیهانی بڕی، ئەوەش وایكرد زیاتر لە 400 ملیۆن كەس لە دەستگەیشتن بە زانیارییە متمانەپێكراوەكانی دەنگی ئەمریكا و رادیۆی ئازادی ئەوروپا لە سەرانسەری جیهان بێبەش بن.

دوای بڕیارێكی دۆناڵد ترەمپ لە 15ی ئاداری رابردوو، زیاتر لە هەزار و 300 فەرمانبەری دامەزراوەی میدیایی دەنگی ئەمریكا دەركران، لە 83 ساڵی رابردووشدا ئەوە یەكەم جارە دامەزراوەكە كە بە زیاتر لە 50 زمان لەوانەش كوردی پەخشی دەكرد، بەو شێوەیە كپ دەكرێت.

لەبارەی باڵادەستبوونی پلاتفۆڕمەكانیش لە سۆشیاڵ میدیا و كۆنترۆڵكردنی رێكلامە بازرگانییەكان، كە ئەوەش وایكردووە داهاتی میدیاكان لاواز ببێت، دەڵێت، تەنها لە ساڵی 2024دا كۆی خەرجییەكانی ریكلام لە سۆشیاڵ میدیاكان گەیشتووەتە 24 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار، ئەوەش بەراورد بە ساڵی 2023 بەرێژەی 14% زیادیكردووە.

رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا هێشتا مەترسیدارترین ناوچەی جیهانن بۆ رۆژنامەنوسان، بەجۆرێك لە كۆی 32 وڵاتی كیشوەری ئاسیا و زەریای هێمن، 20 وڵات دابەزینی پێوەرە ئابوورییەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی جیهانییان لەمساڵدا بەخۆیانەوە بینیوە.

سه‌نته‌ری میترۆ بۆ داكۆكی له‌ مافی ڕۆژنامه‌نوسانیش دەڵیت، یادی ڕۆژی جیهانیی ئازادی ڕۆژنامه‌گه‌ری به‌رز ڕاده‌گرێن كه‌ ساڵانه‌ ده‌كه‌وێته‌ 3ی ئایاره‌وه‌.

سەنتەرەکە هۆشداری ده‌دات له‌ مه‌ترسی به‌كارهێنانی ژیریی ده‌ستكرد (AI) وه‌ك ئامرازێكی دیكه‌ی به‌رهه‌مهێنانی ساخته‌ هه‌واڵ و زانیاری گه‌مه‌پێكراو، یان پێشێلكردنی مافه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی هاوڵاتیان و داوای باشكردنی ژینگه‌ی كاری ڕۆژنامه‌نوسان و ئازادكردنی حوكمدراوان ده‌كات.

رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان بۆ په‌روه‌رده‌ و زانست و رۆشنبیری یۆنسكو(UNESCO) له‌ ژێر دروشمی "ڕوماڵكردن له‌ جیهانێكی نوێدا، كاریگه‌ریی ژیریی ده‌ستكرد (AI) له‌سه‌ر ئازادی ڕۆژنامه‌گه‌ری و میدیا"، یادی رۆژی جیهانی  ئازادی رۆژنامه‌گه‌ری کردەوە.

هه‌ڵبژاردنی كاریگه‌رییه‌كانی (AI) په‌یوه‌ندی به‌و گۆڕانه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ زیره‌كی ده‌ستكرد هێنایه‌ ئاراوه‌، ئه‌م ته‌كنه‌لۆژیایه‌ ئه‌و ئامرازانه‌ به‌ رۆژنامه‌نوسان ده‌به‌خشێت، كه‌ ده‌بنه‌ هۆی به‌هێزكردنی راپۆرتی بنكۆڵكاری، دروستكردنی ناوه‌ڕۆكی میدیایی، وردبینی له‌ خستنه‌روی راستییه‌كان، له‌گه‌ڵ به‌رده‌ستخستنی خزمه‌تگوزاری ده‌ستڕاگه‌یشتن به‌ زمانه‌كان و باشتركردنی شیكاری له‌ داتاكان، سه‌رباری ئه‌مه‌ش ته‌كنه‌لۆژیاكه‌ هه‌ڵگری مه‌ترسییه‌ بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری چه‌واشه‌كارانه‌، ساخته‌كردنی ده‌نگ و ره‌نگ، هه‌روه‌ها هه‌ڵگری هه‌ڕه‌شه‌شه‌ بۆ چاودێریكردنی ڕۆژنامه‌نوسان.

سه‌ره‌ڕای مه‌ترسییه‌ پیشه‌ییه‌كانیش، ژیریی ده‌ستكرد (AI) مۆدێلێكی نوێی بازرگانی میدیای ده‌خاته‌ڕو، ئه‌مه‌ش مشتومڕو نیگه‌رانی زۆری به‌دوای خۆیدا هێناوه‌ سه‌باره‌ت به‌ كاریگه‌رییه‌كانی له‌سه‌ر ژوری هه‌واڵ و پیشه‌ی ڕۆژنامه‌نوسان و موچه‌ و پاداشتی ماندوبونیان به‌و پێیه‌ی ده‌توانێت به‌شێك له‌ كاره‌كانی ئه‌وان ڕاپه‌ڕێنێت.

‎
سه‌نته‌ری میترۆ جه‌ختدكاته‌وه‌ "ژیریی ده‌ستكرد ڕۆڵی گرنگ ده‌بینێت له‌ ده‌سته‌به‌ركردنی خێرای زانیاری تایبه‌ت بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌كاریده‌هێنن، به‌ڵام نابێت بكرێت به‌ ئامرازێكی دیكه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنانی ساخته‌ هه‌واڵ و زانیاری گه‌مه‌پێكراو، یان پێشێلكردنی مافه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانی هاوڵاتیان و ڕۆژنامه‌نوسان".

 میترۆ ئه‌م ڕۆژ و بۆنه‌یه‌ش به‌ ده‌رفه‌ت ده‌زانێت بۆ ئه‌وه‌ی بڵێت: "هه‌رێمی كوردستان له‌هه‌مو كاتێك زیاتر پێویستی گفتوگۆی دیموكراسییه‌ بۆ دربازبون له‌ قه‌یرانه‌ كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كانی، ئه‌مه‌ش پێویستی به‌ فره‌یی راسته‌قینه‌ی میدیا و ئازادی كاركردنیان و بڵاوكردنه‌وه‌ی ئازادانه‌ی زانیاری و بیربۆچونی جیاواز هه‌یه‌، دور له‌ گوشار و پێشێلكاری و به‌ دابینكردنی ژینگه‌ی كاركردنی گونجاو بۆ ڕۆژنامه‌نوسان".

 سه‌نته‌ری میترۆ  داوا له‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌كات، "زه‌مینه‌ خۆش بكات تا میدیا ڕۆڵی خۆی ببینێت و ئاسته‌نگه‌كانی به‌رده‌م كاركردنیان نه‌هێڵیت، پێشێلكاران و تاوانكارانی به‌رامبه‌ر میدیاكاران ڕوبه‌ڕوی دادگا بكاته‌وه‌ و كارێك بكات ده‌ربازیان نه‌بێت له‌ سزا".

ده‌شڵێت: "با ڕۆژی ئازادی رۆژنامه‌گه‌ری بكرێته‌ ده‌رفه‌تێك بۆ به‌ پێداچونه‌وه‌ به‌ حوكمه‌ دادوه‌رییه‌كان دژ به‌ رۆژنامه‌نوسان، "شێروان شێروانی" و "قاره‌مان شوكری" و هه‌ڵگرتنی تۆمه‌ته‌كان له‌سه‌ر "ئومێد په‌روشكی" و ئازادكردنیان".

سەنتەرەکە، جه‌خت له‌ رۆڵی گرنگی میدیا ده‌كاته‌وه‌ له‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری  و گه‌یاندنی به‌ شێوه‌یه‌كی پیشه‌ییانه‌، به‌ ئامانجی هۆشیاری زیاتر بۆ تاكه‌كان، ڕوبه‌روبونه‌وه‌ی هه‌واڵی چه‌واشه‌كارانه‌ و رتكردنه‌وه‌ی گوتاری رقوكینه‌ و كۆتایهێنان ئاشكراكردنی نهێنی كه‌سی و پاراستنی تایبه‌تمه‌ندی و جیاكردنه‌وه‌ی ره‌هه‌ندی گشتی و ره‌هه‌ندی كه‌سی تایبه‌ت، له‌ بڵاوكردنه‌وه‌دا.

سه‌نته‌ری‌ میترۆ راشیگه‌یاندوه‌ كه‌ "سه‌ربه‌رزی بۆ شه‌هیدانی رۆژنامه‌نوسی كوردستان و ئازادی بۆ حوكمدراوان و راگیراوان".

هاوکات، پسپۆڕێكی نێودەوڵەتیش دەڵێت: لە هەرێم میدیای سەربەخۆ نابینرێت، بۆیە ئەم میدیایە لە رۆژئاوا كەمتر جێی متمانەیە.

پرۆفیسۆر تۆماس شمیدینگەر، پسپۆڕی نێودەوڵەتی لە بواری زانستی سیاسی و ئەنترۆپۆلۆجیا، رایدەگەیەنێت، كێشەی گەورەی میدیای كوردی لە هەرێمی كوردستان ئەوەیە كە میدیای سەربەخۆ نین و سەربە حزبە سیاسییەكانن و ئەوەش وادەكات لە وڵاتانی ئەوروپاو ئەمریكا كەمتر جێی متمانەبن. ئەو رۆژنامەی ئاوێنە بە نمونەی میدیای سەربەخۆ لە هەرێمی كوردستان دەهێنێتەوە.

تۆماس شمیدینگەر كە هاوكات سكرتێری گشتی كۆمەڵەی نەمسایی بۆ لێكۆڵینەوە كوردییەكانە، لەمیانی بەشداریكردندا لە یەكەم كۆڕبەندی "كوردیش گڵۆب"دا، لەبارەی ئامادەیی میدیای كوردی بە زمانە بیانییەكان و كاریگەری لە رۆژئاوا، دەڵێت، لە ئێستادا لە هەرێمی كوردستانەوە، هەواڵ و راپۆرتی زۆر هەن بە زمانەكانی ئینگلیزی لەچاو 20 ساڵی رابردو، بێگومان لە سەردەمی شەڕی داعشدا، هەرێمی كوردستان لە تروپكی روماڵكردندا بو، لە ئێستادا كەمتر بایەخی پێدەدرێت، ئەوەش پەیوەستە بەو لۆژیكەی میدیاوە كە دەڵێت، كاتەكانی شەڕو تیرۆر زۆر جێی بایەخترن تاوەكو كاتی ئاشتی.