78 ساڵ بەسەر ڕووخانی كۆماری مهاباد تێدەپەڕێت

ناوەندی هەواڵ

ئەمڕۆ 78 ساڵ بەسەر ڕووخانی كۆماری كوردستاندا تێدەپەڕێت، كە بە پێشەنگایەتیی قازی محەمەد لە 22ی یەكی 1946 لە مهابادی ڕۆژهەڵاتی كوردستان ڕاگەیەندرا.

كۆماری كوردستان و دوای 11مانگ و لە 17ی 12ی 1946 ڕووخا، هەمان ئەو مەترسیانەی لەسەر كۆماری كوردستان هەبوون ئێستا لەسەر ڕۆژئاوا و باشوری كوردستان هەن.

كۆمارەكە چۆن دروستبوو؟

 بە دەستپێكردنی شەڕی دووەمی جیهانی جارێكی دیكە داگیركردنی ئێران لەلایەن ڕوس و ئینگلیزەكانەوە، دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندی بەسەر وڵاتەوە نەما و بۆشایی هێز، وڵاتی ئێرانی گرتەوە، ڕەزاشا لەژێر فشاری بەریتانیا، لە مانگی ئەیلولی 1941دا دەستی لەكاركێشایەوە و ئێرانی جێهێشت، دەسەڵات كەوتە دەستی كوڕەكەی واتا محەمەد ڕەزاشا.

هەوڵەكان چۆن دەستیان پێكرد

 داگیركردنی ئێران لەلایەن سۆڤییەت و بەریتانیاوە، كەمبوونەوەی تەركیزی حكومەتی ناوەندی لەسەر ناوچەكانی ڕۆژئاوای ئێران، هەروەها نیشاندانی پشتیوانیی لەلایەن سۆڤیەتەوە بۆ گەلانی بندەست، ئەو هەلەی ڕەخساند كە لە شارەكانی مهاباد و تەبرێز دوو كۆمار بە ناوەكانی “كۆماری كوردستان” و كۆماری “ئازەربایجان” دابمەزرێن.

ڕۆژی 16ی ئابی 1942 “حسێن فروھەر، عەبدولڕەحمان زەبیحی، عەبدولڕەحمان ئیمامی، عەبدولقادر مودەریسی، نەجمەدین تەوحیدی، محەمەد نانەوازادە، عەلی مەحمودی، محەمەد ئەسحابی، عەبدولڕەحمان كیانی، سدیق حەیدەری، قاسم قادری” لە باخێكی تەنیشت مەهاباد بە ناوی “سیسە”، “كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان”ـیان ڕاگەیاند، قازی محەمەد كە كەسایەتییەكی ناسراوی مهاباد بوو، ساڵی 1944 پەیوەست دەبێت بە “كۆمەڵەی ژێ كاف” و دوای زیندانیبوونی سێ كەس لە دامەزرێنەرانی كۆمەڵە، ڕۆڵی سەركردە لە (ژ.ك) دەگێڕێت و لە ساڵی 1945 لەگەڵ چەند كەسێكی دیكە دەچنە “باكۆ” چاویان بە “جەعفەر باقرۆڤ” سەرۆك وەزیری كۆماری ئازەربایجانی سۆڤیەت دەكەوێت و داوای پشتیوانیی و یارمەتی سۆڤیەت بۆ دامەزراندنی كۆماری كوردستان دەكەن.

ڕاگەیاندنی كۆمار 

 دوای گەڕانەوەی وەفدەكە كۆمەڵەی ژێ كاف ناوەكەی دەگۆڕێت بۆ حزبی دیموكراتی كوردستان و یەكەم كۆنگرەی خۆی لە تشرینی یەكەمی 1945 دەبەستێت، دوای ماوەیەك بە سوودوەرگرتن لە بارودۆخی ئەو كاتەی ئێران و نەمانی هێزەكانی لە ناوچەكە و پشتیوانیی سۆڤیەت، لە ڕۆژی 10ی كانوونی یەكەمی 1945دا حزبی دیموكراتی ئازەربایجان بە سەرۆكایەتیی جەعفەر پیشەوەری، پارێزگای ئازەربایجان (ناوەندی تەبرێز)یان لە چنگی سوپای ئێران ڕزگار كرد و كۆماری ئازەرباینجانیان ڕاگەیاند.

پێنج ڕۆژ پاش ئەوە لە هەوڵێكی هاوشێوەدا، مەهاباد لە چنگی هێزەكانی سوپای ئێران ڕزگار كرا و لە ڕۆژی 22ی كانوونی دووەمی ساڵی 1946دا، كۆماری كوردستان لە مهاباد ڕاگەیەندرا و ئەو دوو كۆمارە پەیوەندییەكی توندوتۆڵیان هەبوو.

ئامانجەكانی كۆماری كوردستان ڕادەگەیەنرێت و لە لایەن گەلەوە پێشوازیی لێدەكرێت، سەرەكیترین خاڵەكانی ئەو ئامانجانە ئەمانە بوون:
* زمانی كوردیی بكرێتە زمانی راگەیاندن ‌و خوێندن‌ و ئیدارە.
* ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ كوردستان بەمەبەستی چاودێریی دەوڵەت‌ و بابەتە كۆمەڵایەتییەكان.
*ھەموو بەرپرسەكان لە خەڵكی ناوچەكە ھەڵبژێردرێن.
* یەكێتی‌ و برایەتی لەگەڵ خەڵكی ئازربایجان بەهێز بكرێت.
* یاسایەك ھەبێت كە بە یەكچەشن مامەڵە لەگەڵ كرێكار ‌و كەسایەتییە باڵاكاندا بكات.

ڕێككەوتنی سۆڤیەت و حكومەتی ئێران

 لە مانگی كانونی یەكەمی هەمان ساڵدا، سۆڤییەت لەگەڵ حكومەتی ئێران ڕێككەوت، لە 26ی ئازاری‌ 1946، بەھۆی‌ فشاری‌ ھێزە ڕۆژئاواییەكان بە تایبەت ئەمریكا، پەیمانی بە حكومەتی ئێران دا، كە لە باكووری ئێران بكشێتەوە.

سۆڤیەت پشتی لە كورد و ئازەرییەكان كرد

 هەرچەندە سۆڤییەت بەپێی هزری لینین پابەندبوو بە هاوكاریكردنی گەلانی بندەست بۆ گەیشتن بە ئازادی و خۆبەڕێوەبەری، هەر بەهۆی یارمەتییەكانی سۆڤییەتەوە ژمارەیەكی زۆر لە گەلانی باشوری سۆڤییەت بە خۆبەڕێوەبەری گەیشتن، بەڵام لە بارەی كورد و ئازەرییەوە ئەو پابەندییەیان پێشێلكرد.

دوای كشانەوەی هێزەكانی سۆڤیەت، لە مانگی حوزەیراندا، ئێران دەستی گرتەوە بەسەر كۆماری ئازەرباینجاندا، ئەمەش بووە ھۆی‌ دابڕانی كۆماری‌ كوردستان و پچڕانی پەیوەندیەكانی لەگەڵ سۆڤیەت و ڕاگیرانی پاڵپشتیەكان.
خیانەتی ناوخۆیی

سەرەڕای هەوڵەكانی كۆماری كوردستان بۆ بەشدارییپێكردن و پەیوەستبوونی خێڵ و عەشیرەتەكانی دیكەی كورد لەناو كۆمار، بەڵام نەیتوانی پشتیوانیی بەدەستبهێنێت و سنوورەكانی لە موكریان و دەوروبەری مهاباد بەرفراوانتر بكات، هەربۆیە زۆرجار بە ‘كۆماری مهاباد‌ ناو دەبرێت و دەناسرێت.

نەك هەر ئەوە، بەڵكو ، خێڵە كوردەكان كە لە سەرەتادا پشتگیرییان لە كۆمار دەكرد، دوای پشتتێكردنی سۆڤیەت بەرھەم ‌و سەرچاوەی‌ داراییان نەما، ئیتر خێڵەكان هیچ بیانوویەكیان بۆ پشتگیریكردنی قازی محەمەد نەبوو، هەربۆیە زۆرێك لە خێڵەكان قاز‌ی محەمەدیان بەجێھێشت، لە كاتی گەیشتنی هێزەكانی دەوڵەتی ئێران بۆ سەر سنوور، زۆربەیان هەڵهاتن و بەرەكانی بەرگرییان لە مهاباد چۆڵ كرد، مەلا مستەفای بارزانی كە پلەی ژەنەراڵی لە كۆمار و پێشەوا قازی وەرگرتبوو، لەگەڵ چەكدارەكانی كۆماری مهابادیان بەجێهێشت و  بۆ سۆڤیەت هەڵهاتن.

ڕووخانی كۆماری مهاباد
سەرەنجام لە ڕۆژی 17ی كانوونی یەكەمی 1946دا، واتا 78 ساڵ لەمەوبەر، سوپای ئێران توانی بچێتە ناو شاری مهاباد كە ناوەند و پایتەختی كۆماری كوردستان بوو، دەستی بەسەر شارەكەدا گرت، دەوترێت ”قازی محەمەد بۆ ئەوەی خەڵكی شارەكە نەكەونە بەر كوشتاری هێزەكانی پاشایەتی ئێران خۆی بەدەستەوەداوە و دواتریش لە ڕۆژی 31ی ئازاری 1947دا، قازی محەمەد و هاوڕێیانی لە سێدارەدران.

ئێستاش كە دەستپێكی گۆڕانكارییەكانە لە نەخشەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و كوردان داوای یەكڕیزی دەكەن بۆ پاراستنی بەرژەوەندی و دەستكەوتەكانیان، بەڵام خەریكە لەسەر دەستی پارتی جارێكی تر ئەزموونەكان دووبارە دەبنەوە.

ڕۆژئاوای كوردستان كە بووەتە چەقی ململانێكان و كورد لە هەموو كات زیاتر پێویستی بە یەكێتی و یەكڕیزی هەیە بۆ بەرەنگاربونەوەی پیلانەكان و بەدەستهێنانی خواستی گەلەكەی، پارتی بە پشتیوانی دەوڵەتانی داگیركەر و لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندی بنەماڵەدا بووەتە بەربەست لەبەردەم یەكڕیزی كورداندا و جارێكیتر دەیەوێت هەمان ئەزمونی كۆماری مهاباد دووبارە بكاتەوە، لەكاتێكدا لە باشوری كوردستانیش لە ساڵی 2017 بەهۆی ڕیفراندۆمێكەوە كە توركیا پشتیوانی دەكرد بە نهێنی نیوەی خاكی هەرێمی كوردستانیان لەدەستدا.