هێڵی کەرکوك- جەیهان دەچێتە ناو تونێلێکی تاریکەوە

پوختە

بڕیارەکەی حکومەتی تورکیا بە هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتننامەی نەوتی ساڵی 1973 لەگەڵ عێراق، پرسیاری بەرفراوان لە بازنەی ئابوری و یاساییدا دەوروژێنێت.

سەبارەت بە ڕەهەندە ستراتیژییەکانی ئەم هەنگاوە و کاریگەرییەکانی لەسەر پەیوەندییە ئابورییەکانی داهاتوی نێوان هەردو وڵات، دواتر هەناردەکردنی نەوتی عێراق بۆ بازاڕە جیهانییەکان لە ڕێگەی خاکی تورکیاوە، چەند لێكەوتەیەكى ترسناكى بۆ ئابورى هەرێم و بەغدا و تەنانەت توركیاش لێدەكەوێتەوە؛ بەتایبەتى ئەگەر هاتو لە رەشنوسى داهاتوى نێوان ئەنقەرەو بەغدا پلانێكى تۆكمەى ئابورى لەنێوان هەردولادا بەشێوەیەكى تەندروست دانەڕێژرێت.

ئایا بڕیارەكەى توركیا چ گورزێك دەدات لە هەناردەى نەوتى هەرێم و عێراق؟

نەوار ئەلسەعدی پرۆفیسۆری ئابوری نێودەوڵەتی، لە کاردانەوەی بڕیارەکەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو ڕێککەوتنە نەوتییەی لەگەڵ عێراقدا هەیبو، ئەوەى ئاشکراکرد کە لە ساڵی 1973 ئەو رێككەوتنە واژۆکراوەو  مەرجی هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی بۆری کەرکوک- جەیهانەوە بەشێوەیەكى یاسایى  دیاریکراوە، ئەلسەعدى ئەو بڕیارەى بە وەرچەرخانێکی هەستیار لە پەیوەندی ئابوری نێوان هەردو وڵاتدا زانی، کە هەڵگری ڕەهەندی ئاڵۆزی یاسایی و ئابوری و ستراتیژيی بو.

ئەلسەعدی لەلێدوانێكى دا بۆ كەناڵەكانى راگەیاندن ئاماژەى بەوەداوە كە بڕیارەکەی تورکیا گورزێکی پڕ لە ئازار دەدات لە هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە هەرێمى كوردستانەوە، بەتایبەتی کە ئەو هەناردەکردنە لەسەر حوکمی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس؛ و بەهۆی ناکۆکی نێوان بەغدا و ئەنقەرە بەشێوەیەکی کاریگەر بۆ ماوەی زیاتر لە ساڵێکە وەستاوە، کە لەو كاتەوە دادگاكە بەهۆی وەرگرتنی نەوتی هەرێمی کوردستان بەبێ ڕەزامەندی حکومەتی فیدراڵی، تورکیای ئیدانە کرد.

زیانەكانى وەستانى نەوتى هەناردەكراوى هەرێم چەندە؟

ئەلسەعدی ڕونیشیکردەوە، ئەم وەستانە لە ماوەی یەک ساڵدا زیاتر لە 10 ملیار دۆلاری زیانى هەبوە  بۆ عێراق و هەرێم، بڕیاری هەڵوەشاندنەوەکەش کە دەبو لە مانگی تەمموزی 2026 بە تەواوی بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە، رێژەى ئەم زیانانە قوڵتر دەکاتەوە و نادڵنیایی زیاتر دەدات سەبارەت بە داهاتوی هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ڕێگەی دەریای ناوەڕاستەوە، لەبەرئەوەى عێراق نزیکەی بە تەواوی پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت بۆ دابینکردنی دارایی بودجەی گشتی.

ئەلسەعدی لەو لێدوانەى دا وتیشى: لە ڕوانگەی یاساییەوە، دەکرێت ئەم هەنگاوە وەک پێشێلکردنی ئەو ڕێککەوتنە لێکبدرێتەوە کە تا ساڵی 2026 کاری پێدەکرێت، ئەمەش دەتوانێت پاڵ بە بەغداوە سکاڵای نێودەوڵەتی نوێ تۆمار بکات و داوای قەرەبوی زیادە یان فشار بکات بۆ دانوستانی هاوسەنگتر، لەگەڵ ئەوەشدا ڕەنگدانەوەی خواستی تورکیایە بۆ لابردنی سزادانە کۆنەکان و چونە ناو قۆناغێکی نوێی دانوستاندن، کە لەوانەیە زیادکردنی کرێی ترانزێت یان بەستنەوەی ڕێککەوتنە نەوتییەکان بە پرۆژەى "رێگەى گەشەپێدان" لەخۆبگرێت، کە ئەنقەرە هەوڵدەدات بیکاتە ئامرازێکی ستراتیژی لە ناوچەکەدا.

بڕیارەکەی ئەنقەرە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو ڕێککەوتنە نەوتییەی کە لە ساڵی 1973 لەگەڵ عێراق واژۆکرابو، پرسیاری بەرفراوان لە بازنەی ئابوری و یاساییدا سەبارەت بە ڕەهەندەکانی ئەم هەنگاوە و کاردانەوەکانی لەسەر ئایيندەی پەیوەندییە ئابورییەکانی نێوان هەردو وڵات و لەسەر پرسی هەناردەکردنی نەوتی عێراق بۆ بازاڕە جیهانییەکان لە ڕێگەی خاکی تورکیاوە، دەوروژێنێت.

ئایا عێراق دەتوانێت سەرلەنوێ داواى یاسایى لە دژى توركیا تۆماربكاتەوە؟

پێشتر ڕێبین ئەحمەد، شارەزای یاسایی لەلێدوانێكى دا بۆ میدیاكانى ناوخۆ ڕایگەیاندبو، عێراق مافی یاسایی هەیە تاوەكو داوای یاسایی نوێ لە دژی تورکیا لە بەردەم دادگا نێودەوڵەتییەکان تۆمار بکات، بێگومان ئەوەش لەسەر بنەمای ئەوەی کە هەڵوەشاندنەوەی پێشوەختەی ڕێککەوتنەکە بڕیارێکی تاکلایەنەیە و پێشێلکردنی یاسا نێودەوڵەتییەکانە.

ڕێبین؛ ڕونیشیکردەوە، ڕێککەوتنەکە کە دوایین جار لە ساڵی 2010 نوێ کرایەوە، تا مانگی تەمموزی 2026 کاری پێدەکرێت، لەبەرئەوە ڕاگەیاندنی ئەنقەرە بۆ کۆتاییهێنان بە رێككەوتنەكە ڕەهەندی سیاسی و ئابوری و ڕون و ئاشكرا لەخۆدەگرێت كە مەبەست لێى رەچاوكردنى بەرژەوەندى توركیایە لەرێى دانوستاندن و دانانى مەرجى نوێى لەبارتر بۆ ئەنقەرە.

توركیا بەم هەنگاوە دەیەوێت چ فشارێك بكات؟

لای خۆیەوە، گۆڤەند شێروانی ڕاوێژکاری بوارى نەوت ئەوەى خستەڕو کە تورکیا لە ڕێگەی ئەم هەنگاوەوە هەوڵدەدات فشار بخاتە سەر بەغدا بۆ ئەوەی دوبارە دانوستان بکاتەوە، بەتایبەتی دوای ئەوەی توركیا دۆسیەی ناوبژیوانی لەبەردەم دادگای پاریسدا دۆڕاند، کە دادگاكە بڕیاریدا بەهۆی مامەڵەکردنی توركیا بەشێوەیەكى سەربەخۆو دور لە بەغدا لەگەڵ نەوتى حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەنقەرە سزا بدات.

شێروانی لە لێدوانێكى دا بۆ كەناڵەكانى راگەیاندن، زانیارى زیاترى خستەڕو بەوەى تورکەکان ئاگاداری گرنگيی ئابوريی ئەم بۆرییەن، بەڵام ئاواتەخوازن ڕێککەوتنەکە هەموار بکەنەوە بۆ ئەوەی دەستەبەرکردنی قازانجی دارایی زیاتر بەتایبەتی سەبارەت بە کرێی ترانزێتی نەوت، بەدەستبهێنن.

هاوكات، بەهجەت ئەحمەد شارەزای بواری نەوت جەختی لەوەکردەوە کە هەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنەکە دەستکاری کارتی یاسایی دەکات، بەتایبەتی کە ڕێککەوتنەکە بەڕونی مامەڵەی تایبەت لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی دیاریکردوە، ئەمەش ئێستا مەودای زیاتر دەداتە تورکیا بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ حکومەتی هەرێم بەبێ ئەوەی ئاماژە بە بەغدا بکات، كە پێدەچێت ئەو هەنگاوەش هاوسەنگی دانوستانەکان بگۆڕێت.

بەهجەت وتیشى: مەرج نییە هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتننامە نەوتییەكە بە مانای وەستانی هەمیشەیی هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی دەروازەی جەیهانەوە بێت، بەڵکو ئێستا ئەو پرسە بەستراوەتەوە بە داڕشتنەوەی پەیوەندییەکان و گرێبەستەکان لە چوارچێوەی هاوکێشەیەکی سیاسی و ئابوری نوێدا.

لەلایەكى ترەوە، چاودێران پێیانوایە؛ ئەنقەرە هەوڵدەدات ئەم پرسە وەکو موزایەدەیەک بۆ دەستكەوتنى ئیمتیازاتی نوێ لە بەغدا بقۆزێتەوە، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی نەبونی بەدیلێکی بژاردەیی لە ئێستادا بۆ عێراق؛ بۆ هەناردەکردنی نەوتەکەی لە رێى خاكى هەرێمى كوردستانەوە.